Οι άγραφοι εγγυητές της δημοκρατίας

Οι άγραφοι εγγυητές της δημοκρατίας

3' 31" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η Ελλάδα δεν στερείται των αναγκαίων θεσμών ενός σύγχρονου δημοκρατικού και φιλελεύθερου οικοδομήματος. Διαθέτει στέρεο σύστημα διακριτών θεσμών νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας, ενισχυμένο πλέγμα από ανεξάρτητες αρχές και προστατευτική θωράκιση των δικαιωμάτων από κινδύνους διάβρωσής τους. Οι όποιες θεσμικής φύσεως δυσλειτουργίες δεν εντοπίζονται σε απουσία θεσμών αλλά κυρίως σε έλλειψη αποτελεσματικής «δια-λειτουργίας» των θεσμών αυτών μεταξύ τους, με άλλα λόγια σε έλλειψη ισχυρών θεσμικών αντιβάρων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η έλλειψη αμοιβαίου ελέγχου μεταξύ νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας στο ισχύον Σύνταγμα, δεδομένου ότι ο εκάστοτε πρωθυπουργός καταλήγει να ελέγχει ταυτόχρονα τη νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία. Αν προστεθεί σε αυτό και ο ορισμός της ηγεσίας της δικαστικής εξουσίας από την κυβέρνηση –την οποία ελέγχει πλήρως κατά το Σύνταγμα ο πρωθυπουργός– η θεσμική ανισορροπία καθίσταται ακόμη περισσότερο εμφανής.

Η έλλειψη εξισορροπητικών θεσμικών αντιβάρων έχει και μια παρεπόμενη αρνητική συνέπεια: Καταλήγει ώστε στη χώρα μας να απονέμεται τελικώς περισσότερη σημασία στα πρόσωπα παρά στους θεσμούς. Ασφαλώς ο πρωθυπουργός είναι και αυτός ένας θεσμός, δεδομένου ότι η διαδικασία επιλογής του, το περιεχόμενο και τα όρια της εξουσίας του, καθώς και ο τρόπος άσκησης των αρμοδιοτήτων του, προβλέπονται και ρυθμίζονται από αυστηρούς κανόνες. Είναι, ωστόσο, ένας θεσμός μονοπρόσωπος και η ανάδειξη του εκάστοτε προσώπου που τον εκπροσωπεί μέσω των εθνικών εκλογών δεν βοηθά τους πολίτες αλλ’ ούτε και τον ίδιο τον πρωθυπουργό να αντιληφθούν και να διαφυλάξουν τα αναγκαία όρια μεταξύ του θεσμικού και του προσωπικού στοιχείου. Χωρίς επαρκή θεσμικά αντίβαρα ελέγχου της εξουσίας του, ο πρωθυπουργός είναι εύκολο να υπερβαίνει τον θεσμικό του ρόλο χωρίς αυτό να γίνεται αντιληπτό από τους πολίτες ως σοβαρός κίνδυνος για τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα του πολιτεύματος.

Κινδυνεύει ο χαρακτήρας του πολιτεύματος από μια κυριαρχία του προσωπικού επί του θεσμικού; Κινδυνεύει, καθώς όταν υπερτονίζεται το προσωπικό στοιχείο στην άσκηση της εξουσίας, καταλήγει σταδιακά να αποτελεί και το κυρίαρχο κριτήριο επιλογής των προσώπων που καλούνται να εκπροσωπήσουν τους υπόλοιπους θεσμούς, διαβρώνοντας σταδιακά και αυτούς. Ο δημοκρατικός και φιλελεύθερος χαρακτήρας του πολιτεύματος κινδυνεύει, για παράδειγμα, όταν κριτήριο επιλογής των προσώπων που θα ηγηθούν των ανωτάτων δικαστηρίων ή τα οποία θα συγκροτήσουν μια ανεξάρτητη αρχή είναι η συμβατότητα της ιδιοσυγκρασίας τους με τα πρόσωπα που τους επιλέγουν και όχι κατά πόσον οι επιλεγόμενοι θα είναι σε θέση να προασπίσουν αποτελεσματικά τον θεσμικό τους ρόλο, στον οποίον περιλαμβάνεται και ο έλεγχος αυτών που τους επέλεξαν. Οπως ασφαλώς κινδυνεύει και κάθε φορά που ελεγκτικοί θεσμοί ή ανεξάρτητες αρχές αφήνονται επί μακρόν να λειτουργούν με προσωρινές ή de facto ηγεσίες, επειδή η θητεία των προηγούμενων εκπροσώπων έχει μεν λήξει, αλλά οι επιλέγοντες προτιμούν τη διαιώνιση μιας ανώμαλης θεσμικής κατάστασης από την άμεση επιλογή προσώπων μη αρκούντως αρεστών στους ίδιους. Στην Ελλάδα υπάρχει μια αντίφαση, οι δύο όψεις του Ιανού: αφενός η πολιτική εξουσία δημιουργεί νέους θεσμούς και Αρχές για να προσδώσει μία εικόνα αντικειμενικότητας σε μείζονα θέματα που απασχολούν την κοινωνία, όπως λ.χ. το ΑΣΕΠ για τις προσλήψεις· αφετέρου η ίδια η πολιτική εξουσία προσπαθεί με κάθε τρόπο να τους αποδυναμώσει.

Στο πρόσφατο βιβλίο τους με τίτλο «Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες», οι Αμερικανοί πολιτικοί επιστήμονες Steven Levitsky και Daniel Ziblatt αναλύουν το φαινόμενο της κατάλυσης της δημοκρατίας, όχι με τη βία αλλά μέσω της εκλογής δημαγωγών οι οποίοι σταδιακά θέτουν τους εαυτούς τους υπεράνω των θεσμών. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, ακόμα και η ύπαρξη θεσμών και θεσμικών αντιβάρων δεν είναι αρκετή για να προστατεύσει τη δημοκρατία από την εμφάνιση τέτοιων φαινομένων. Οπως εξηγούν, οι δημοκρατίες λειτουργούν καλύτερα όταν οι συνταγματικές ρυθμίσεις συμπληρώνονται από άγραφους κανόνες. Τέτοιοι κανόνες είναι λ.χ. να υπάρχει σεβασμός μεταξύ των κομμάτων και η αντιπαλότητά τους να μην ξεπερνάει ποτέ τα όρια, όπως και να υπάρχει αυτοσυγκράτηση των πολιτικών κατά την άσκηση των θεσμικών εξουσιών τους.

Για όσο καιρό λειτουργούν αυτοί οι άγραφοι κανόνες δημιουργείται ένα είδος «προστατευτικού πλέγματος» της πολιτικής ζωής που αποτρέπει εγκαίρως την ανάδυση φαινομένων επικίνδυνων για τη δημοκρατία. Η διάβρωση του «προστατευτικού πλέγματος» ξεκινά με την κλιμάκωση της πολιτικής αντιπαράθεσης που οδηγεί σε φαινόμενα ακραίας πόλωσης και απώλειας των ορίων της κοινωνικής ευγένειας και ορθής κοινοβουλευτικής συμπεριφοράς. Οδηγεί δηλαδή το πολιτικό σύστημα σε υποβάθμιση και σε καταστάσεις οι οποίες αποτελούν φυσικό χώρο ανάδειξης των εχθρών της φιλελεύθερης συνταγματικής δημοκρατίας.

* Ο κ. Παναγιώτης Πικραμμένος είναι πρώην υπηρεσιακός πρωθυπουργός και επίτιμος πρόεδρος του ΣτΕ. Το άρθρο προέρχεται από ομιλία σε πρόσφατη παρουσίαση βιβλίου.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή