Οταν ξέσπασε το πρώτο κύμα αντιδράσεων για το Μακεδονικό, στις αρχές του 2018, ένα τμήμα της πολιτικής και κοινωνικής ελίτ του αθηναϊκού κέντρου είχε υποτιμήσει το πρόβλημα. Πίστευε, πως ύστερα από τρεις δεκαετίες αδιεξόδων η κοινωνία είχε πάψει να ασχολείται. Τελικά, αντί να ξεχαστεί η παλιά διαμάχη ξέσπασε νέα πυρκαγιά.
Κατά την περίοδο 2009-2018, οι τρεις διαδοχικά νικήτριες πολιτικές δυνάμεις, το ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου, η Ν.Δ. του Αντώνη Σαμαρά και ο ΣΥΡΙΖΑ του Αλέξη Τσίπρα, από τη στιγμή που έφυγαν από την αντιπολίτευση και βρέθηκαν στην κυβέρνηση άλλαξαν ριζικά την πολιτική τους κατεύθυνση. Ολες, οι πολιτικές ηγεσίες, χωρίς καμιά εξαίρεση, έκαναν «κωλοτούμπες». Το μοτίβο και στις τρεις περιπτώσεις μοιάζει καταπληκτικά: καλλιέργεια προσδοκιών για σημαντικό χρονικό διάστημα, πρόσκρουση στην πραγματικότητα και προσαρμογή στον ρεαλισμό στη συνέχεια. Σοκαρισμένη η κοινή γνώμη χάνει την εμπιστοσύνη της. Σταδιακά επέρχεται φθορά αξιοπιστίας και στο τέλος εκλογική ήττα. Για τον ΣΥΡΙΖΑ θα πρέπει να περιμένουμε λίγους μήνες για να επιβεβαιωθεί το σχήμα ώς το τελικό του στάδιο. Χωρίς αμφιβολία βαδίζουμε σταθερά προς τα κει.
Τι συμβαίνει όμως με την κοινή γνώμη; Κατ’ αρχάς, δεν είναι μόνο στο Μακεδονικό που δείχνει τόσο πείσμα. Πρόσφατες έρευνες, για παράδειγμα, έδειξαν πως η μεγάλη πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας συνεχίζει να πιστεύει ακράδαντα πως τα μνημόνια μας έκαναν κακό, κινήθηκαν σε λάθος κατεύθυνση ενώ υπήρχε τρόπος να τα καταφέρουμε μόνοι μας. Ολα αυτά τα χρόνια διαπιστώνουμε πως, σε γενικές γραμμές, η ελληνική κοινωνία, και σε πλήρη αντίθεση με τους πολιτικούς της ηγέτες, παρέμεινε αμετακίνητη στις θέσεις της. Με δεδομένες κάποιες διακυμάνσεις που προκύπτουν από τη συγκυρία, αν προσέξει, φέρ’ ειπείν, κανείς τις θέσεις για το Μακεδονικό, την Ευρώπη ή τους μετανάστες ίσως εντυπωσιαστεί από το γεγονός πως, 20-30 χρόνια τώρα, οι βασικές τάσεις παραμένουν ουσιαστικά αμετάβλητες.
Με άλλα λόγια, η διαδεδομένη ιδέα πως η ελληνική κοινωνία άγεται και φέρεται από τα κόμματα και τις πολιτικές ελίτ είναι υπερβολική. Αντίθετα, συχνότερο φαινόμενο αποτελεί οι πολιτικές ηγεσίες να προσαρμόζονται στον τρόπο σκέψης των ψηφοφόρων τους, στις αντιλήψεις τους και στα στερεότυπά τους μέχρι η πραγματικότητα να τους προσγειώσει.
Γιατί όμως η κοινή γνώμη δεν έκανε κωλοτούμπες σε ό,τι αφορά τα μνημόνια ή το Μακεδονικό; Φαίνεται πως υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι. Τον πρώτο ας τον ονομάσουμε θεσμικό: Η κοινή γνώμη δεν κυβερνά, δεν αναλαμβάνει κόστος σε ατομική βάση για τις αποφάσεις της, άρα δεν κινδυνεύει από τους θεσμικούς καταναγκασμούς και τις ευθύνες της διακυβέρνησης. Αντίθετα, το επάγγελμα του πολιτικού συνδέεται με ένα αίσθημα ευθύνης που απορρέει από τη θέση του πολιτικού μέσα στο σύστημα λήψης αποφάσεων.
Ο δεύτερος λόγος, όμως, είναι πιο ουσιαστικός. Τα θεμέλια των βασικών αντιλήψεων μιας κοινωνίας δεν διαμορφώνονται από τη μια μέρα στην άλλη αλλά αποτελούν κατασκευές σύνθετων και μακροχρόνιων κοινωνικών, θεσμικών και πολιτισμικών διεργασιών. Μπορεί η συγκυρία να ενισχύει ή να αποδυναμώνει κάποιες τάσεις και να υποχρεώνει σε αλλαγές, αλλά στην πραγματικότητα ο τρόπος που η κοινή γνώμη αντιδρά στα ερεθίσματα της συγκυρίας έχει σχηματιστεί σταδιακά μέσα στα χρόνια.
Αυτή είναι ακριβώς και η ερμηνευτική επιτυχία του σχήματος του «πολιτισμικού δυϊσμού», των «δύο Ελλάδων» του καθηγητή Ν. Διαμαντούρου. Σύμφωνα με την παραπάνω θεώρηση, η ελληνική κοινωνία διαπερνάται από δύο διαφορετικές πολιτισμικού χαρακτήρα παραδόσεις. Η μία είναι παραδοσιακή, φορέας της βαλκανικής-οθωμανικής κληρονομιάς, και διαμορφωμένη σε σημαντικό βαθμό από την αντιδυτική οπτική της Ορθοδοξίας. Εχει ροπή στον απομονωτισμό, στον λαϊκισμό και στον αυταρχισμό ιδιαίτερα όταν αισθάνεται απειλούμενη και αδικούμενη. Η άλλη, η νεότερη κουλτούρα, έχει τις πνευματικές της ρίζες στον Διαφωτισμό και στον πολιτικό φιλελευθερισμό. Η κουλτούρα αυτή είναι περισσότερο κοσμοπολίτικη και σταθερότερα αφοσιωμένη στις αξίες της δυτικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Τα δύο παραπάνω ιστορικά και πολιτισμικά ρεύματα διχάζουν οριζόντια το πολιτικό σύστημα και έχουν εκπροσώπους τόσο στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά.
Οι πολιτικές ηγεσίες, τα κόμματα, η εκπαίδευση και τα ΜΜΕ συμβάλλουν και επηρεάζουν την κοινή γνώμη, αλλά τα αποτελέσματα φαίνονται μακροπρόθεσμα. Η κοινωνία δεν είναι σκυλάκι για να το εκπαιδεύεις στο «σήκω-κάτσε»! Οι πολιτικοί ηγέτες που κυβέρνησαν στα χρόνια της κρίσης, όπως και οι προηγούμενοι, ενστερνίζονται τη δυτικόφιλη κουλτούρα, όμως για εκλογικούς λόγους, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο, παριστάνουν πως υιοθετούν την ατζέντα της παραδοσιακής κουλτούρας (υπήρξαν και φωτεινές εξαιρέσεις παλιότερα). Το αποτέλεσμα συνήθως παράγει σύγχυση.
Οσοι λοιπόν κανάκεψαν τον εθνικολαϊκισμό μέσα στις πλατείες το 2011 ας μην απορούν γιατί τώρα δυσκολεύονται να τραβήξουν το κάρο από τη λάσπη στο θέμα του Μακεδονικού. Αλλά και αντίστροφα, όποιοι τώρα ταΐζουν το τέρας του αντιδυτικισμού και αντιευρωπαϊσμού, για να αποκομίσουν κομματικά οφέλη, να μην απορήσουν στο μέλλον όταν το τέρας τούς δαγκώσει.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Πανεπιστήμιο της Κεράλα στην Ινδία.