Πριν από δεκατρία χρόνια, η Ελληνική Ενωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου συνέταξε αναλυτική και τεκμηριωμένη πρόταση νόμου για τις σχέσεις Κράτους-Εκκλησίας και την περιέφερε στα κόμματα προκειμένου να τα πείσει για τη σκοπιμότητα και την επικαιρότητα του χωρισμού τους. Αντιλαμβανόταν μεν τότε η Ενωση ότι η πρόταση αυτή δεν θα μπορούσε να γίνει εύκολα και αμέσως δεκτή από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα, σχημάτισε όμως την εντύπωση ότι οι συνθήκες ήσαν ώριμες τουλάχιστον για μιαν απροκατάληπτη συζήτηση.
Εκτοτε οι εξελίξεις δεν επιβεβαίωσαν εκείνη την αισιοδοξία, καθώς όχι μόνον ουδέποτε διεξήχθη η ψύχραιμη συζήτηση, αλλ’ αντιθέτως φαίνεται ότι οι όροι της έχουν εν πολλοίς διανύσει οπισθοδρομική πορεία. Οι πολιτικές δυνάμεις είτε σιωπούν αιδημόνως είτε ανακινούν το θέμα με πρώτιστο κριτήριο το πώς θα φέρουν η μια την άλλη σε δύσκολη θέση, η Εκκλησία εφησυχάζει στην κοσμική της ισχύ και η Δικαιοσύνη αποδεικνύει ότι η αναλαμπή της υπόθεσης των αστυνομικών ταυτοτήτων αποτελεί παρελθόν.
Σε αυτή τη συγκυρία, δεν προξενεί έκπληξη ότι εμφανίζονται περίπου ως επαναστατικές, και πάντως ως δήθεν συνεπείς προς τις πολιτικές παραδόσεις εκείνων που τις εκφέρουν, διακηρύξεις όπως ότι θα «κατοχυρωθεί ρητά… η θρησκευτική ουδετερότητα του ελληνικού κράτους» ή ότι «οι πολίτες αλλά και οι πιστοί έχουν… τη σωφροσύνη και την ευαισθησία να αποδεχτούν τον εξορθολογισμό των σχέσεων» Πολιτείας και Εκκλησίας. Μα αυτά κάποτε ήσαν αυτονόητα: η θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους γινόταν ερμηνευτικά δεκτή ήδη υπό το Σύνταγμα του 1975, γονυκλισίες και σταυροφορίες θεσμικών παραγόντων αντιμετωπίζονταν σαν ανώδυνες και ευκαιριακές γραφικότητες, ενώ μέγα μέρος του πολιτικού φάσματος, και όχι μόνον η Αριστερά, φαινόταν πρόθυμο να συζητήσει όχι απλώς κάποιον εξορθολογισμό, αλλά τον πλήρη χωρισμό. Τα παρέσυρε κι αυτά η κρίση;
Εστω και έτσι, όμως, η επαναφορά του θέματος στη συζήτηση δεν χάνει τη σημασία της. Τα μικρά βήματα, που άλλοτε θα λοιδορούνταν ως υποκριτικά ή ανεπαρκή, ίσως οδηγήσουν στη σταδιακή αφομοίωση ενός προβληματισμού που, όπως αποδεικνύεται, ουδέποτε ήταν εύκολο να τύχει ευρύτατης αποδοχής. Η προηγούμενη συνεννόηση με την Εκκλησία, προϋπόθεση απολύτως ασύμβατη με το σύγχρονο κράτος δικαίου, ίσως αποτελέσει τον μόνο τρόπο αντιμετώπισης εδραίων παρεξηγήσεων περί άρρηκτης σύνδεσης έθνους, κράτους, θρησκείας και ηθικής.
Οσοι, λοιπόν, έχουν άποψη και αντοχή, ας ετοιμασθούν για μιαν ακόμη δημόσια διαβούλευση, έστω και χωρίς απόλυτη βεβαιότητα για την ειλικρίνεια και καθαρότητα των μετώπων. Αλλωστε τα ανθρώπινα δικαιώματα, προεχόντως μάλιστα η θρησκευτική ελευθερία, δεν θα είχαν καν αρχίσει να κατοχυρώνονται αν πρώτα περίμεναν την αποκρυστάλλωση απολύτως ευνοϊκών συνθηκών.
* Ο κ. Μιχάλης Τσαπόγας είναι δρ Νομικής, δικηγόρος.