Έτος 1998. Η J. K. Rowling έχει, από την προηγούμενη χρονιά κιόλας, παραδώσει στην ανθρωπότητα το best seller των 120.000.000 αντιτύπων «Ο Χάρι Πότερ και η κάμαρα με τα μυστικά» και ήδη «αρμέγει την αγελάδα» με το δεύτερο βιβλίο της σειράς. Την ίδια στιγμή, στην αναγνωστικά φειδωλή Ελλάδα ο μικρός εκδοτικός οίκος Έσοπτρον κυκλοφορεί ένα βιβλίο 330 σελίδων, που θα γίνει η αφορμή για την παλιγγενεσία ενός θρύλου που αναπαυόταν θαμμένος επί δεκαετίες, κάνοντας σποραδικές μόνο εμφανίσεις στις καφενειακές κουβέντες εκείνων τους οποίους σήμερα θα χαρακτηρίζαμε «ψεκασμένους».
Η πρώτη έκδοση του «Μυστική Αθήνα και Αττική» εξαντλείται σε μερικούς μήνες. Ο Ιωάννης Γιαννόπουλος, σε αφηγηματικό στιλ Edgar Allan Poe στο «Η εξιστόρηση του Άρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Ναντάκετ», γράφει ένα λογοτεχνικά αταξινόμητο χρονικό, που πλέκει ιστορικά στοιχεία, ανυπόστατες φήμες, συνωμοσιολογικές θεωρίες και καταχθόνια κυβερνητικά στρατηγήματα, με καμβά την πόλη που αγνοούμε κάτω από την πόλη που ξέρουμε: την ερμητική και μυστηριώδη Αθήνα!
Μερικοί από τους τίτλους των κεφαλαίων και μόνο φανερώνουν τον τόνο του βιβλίου: «Η αποκάλυψη μιας συνωμοσίας που διαρκεί μέχρι σήμερα», «Πάρνηθα, το μαγικό βουνό», «Αστρική προβολή», «Ένα κρυστάλλινο υπόγειο παλάτι στην Αθήνα». Όμως, η αξιοσημείωτη εκδοτική επιτυχία του έργου (που ξεπερνά τις επτά εκδόσεις και τα 30.000 αντίτυπα) δείχνει ότι το βιβλιόφιλο κοινό δεν το αντιμετωπίζει αποκλειστικά ως το φαντασιούργημα ενός γόνιμου –αν και ιδιαίτερου– μυαλού. Ελλείψει μιας πιο σοβαρής, «γειωμένης» προσέγγισης, οι διψασμένοι για πληροφόρηση αναγνώστες της «Μυστικής Αθήνας» ρουφάνε στοιχεία και υπερβολές, έρευνα και τερατολογίες μαζί, σε ένα κοκτέιλ που τα περιέχει όλα: αρχαιολατρία, μυστικισμό, αστική μυθολογία, υπερφυσικό και πολιτική. Η υποχθόνια Αθήνα ξεπροβάλλει το κεφάλι της μέσα από τις σχάρες των υπονόμων και τις σφραγισμένες ανθρωποθυρίδες και μας προσκαλεί, λίγο σαν Κίρκη, λίγο σαν φασματική οντότητα, να την ακολουθήσουμε…
Μία από τις πιο εμφανείς, ελεύθερες εισόδους σε υπόγειο ποτάμι.
Ένα γοητευτικό παραμύθι
Είκοσι χρόνια αργότερα, με μπόλικο ορθολογισμό και επιστημοσύνη στο μείγμα, η μυστική Αθήνα που περιγράφει με λογοτεχνική ελευθεριότητα ο Ι. Γιαννόπουλος προσελκύει ένα διαφορετικό, αλλά εξίσου ετερόκλητο κοινό. Ένα κοινό τόσο φιλοπερίεργο, που είναι διατεθειμένο να περπατήσει μέσα σε υπόγειες στοές, σήραγγες υδραγωγείων, αποχετευτικούς αγωγούς και καταφύγια με αμφίβολη ποιότητα αέρα, παρέα με τρωκτικά και έντομα που δεν θα ήθελε να συναντήσει στα ντουλάπια της κουζίνας του. Ο φόβος της καταβύθισης στο παραμύθι μιας υπόγειας Αθήνας που δεν υπάρχει αντικαθίσταται σταδιακά από τον φόβο ενός ατυχήματος σε ένα πεδίο που απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και ανθρώπους που το έχουν ήδη εξερευνήσει.
Όταν συναντήθηκα με τον Παναγιώτη Δευτεραίο, πολιτικό μηχανικό, σπηλαιολόγο και υπεύθυνο του blog «Αστική σπηλαιολογία» (urbanspeleology.blogspot.com), ήμουν ήδη προετοιμασμένος. Η Αστική Σπηλαιολογία (οι Αμερικανοί την αποκαλούν χαϊδευτικά «Spelunking», μια ηχομιμητική λεκτική φιοριτούρα από το «πλατς» που κάνεις πέφτοντας στη λιμνούλα με τα βρομόνερα) ήταν άγνωστη υπόθεση στην Ελλάδα μέχρι πριν από λίγα χρόνια. Στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης, όμως, οργανωμένα γκρουπ επισκεπτών μπαινοβγαίνουν στα καταφύγια και στα υδραγωγεία εδώ και δεκαετίες και οι ξεναγήσεις στα ανήλιαγα υπόγεια είναι ένας τουριστικός κλάδος που αναπτύσσεται διαρκώς. Ειδικά σε πόλεις με «υποχθόνια παράδοση», όπως το Βερολίνο και η Πράγα.
Κάπου εδώ, όμως, επιβάλλεται η σύνδεση με την πραγματικότητα. Η υπόγεια Αθήνα δεν είναι ένα δίκτυο στοών με δάδες α λα Ιντιάνα Τζόουνς και αρχαϊκά τεχνουργήματα που ενώνουν τη σπηλιά του Νταβέλη με τη Βουλή ή –έχει ειπωθεί κι αυτό– την Ακρόπολη με τους Δελφούς! Είναι κατασκευές που εξυπηρετούν –ή εξυπηρέτησαν– κάποιον εντελώς χθόνιο σκοπό: την κάλυψη ρεμάτων που η βιομηχανική δραστηριότητα μόλυνε σε ανεπίστρεπτο βαθμό, την αποθήκευση υδάτων, την πολιτική προστασία, ακόμα και τη θρησκευτική κατάνυξη.
Επίσης –και κυριότερα– η Αστική Σπηλαιολογία δεν είναι μια δραστηριότητα για αυτοδίδακτους. Κρύβει κινδύνους και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να γίνεται κατά μόνας, χωρίς έναν οδηγό που να γνωρίζει τα κατατόπια. Ακόμα κι αν καταφέρετε να μπείτε –και να βγείτε– από μια υπόγεια στοά χωρίς προβλήματα, επειδή έτυχε να ανακαλύψετε μια φανερή είσοδο, η βόλτα σε έναν τσιμεντένιο αγωγό, χωρίς την πληροφορία που αποκαλύπτει τη χρησιμότητα και την ιστορική του σημασία, είναι το ίδιο άσκοπη με την επίσκεψη σε ένα μουσείο χωρίς λεζάντες στις προθήκες των εκθεμάτων του. Και απίστευτα πιο ανιαρή.
Ανθρωποθυρίδες: χρησιμεύουν για την είσοδο τεχνικών. Τα καλύμματά τους ανοίγουν μόνο με ειδικό εργαλείο, για ευνόητους λόγους.
Τι κρύβεται, τελικά, στο υπογάστριο της πόλης;
Ιστορία. Αυτό κρύβει και αυτό ακριβώς θέλει να μας αποκαλύψει η υπόγεια Αθήνα. Ιστορία που γράφτηκε στις στοές εκκλησιών με αιώνες παρουσίας, στα υπόγεια ποτάμια που θάψαμε, στα αρχαία υδραγωγεία που εγκαταλείψαμε, στα ανθρακωρυχεία και στα καταφύγια. Ιστορία απαλλαγμένη από τις εντυπωσιοθηρικές τερατολογίες, αλλά εξίσου ή και παραπάνω συναρπαστική, αν έχεις το μικρόβιο του ιστοριοδίφη στο αίμα σου.
Ο Παναγιώτης Δευτεραίος «προσβλήθηκε» από αυτό το μικρόβιο και εξακολουθεί να εξερευνά, σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς, αυτή την αθέατη πλευρά της ιστορίας της πόλης μας, με πυξίδα τη μεθοδικότητα που απαιτεί η επιστήμη. Για όσους συμπάσχουν, η επαφή μαζί του είναι μια καλή αφετηρία και μια ευκαιρία να διαπιστώσουν αν η υπόγεια Αθήνα τούς ενδιαφέρει πραγματικά, έστω και χωρίς «κρυστάλλινα παλάτια», «μυστικά κέντρα δύναμης» και «εξώκοσμα φαινόμενα».
Μια τελευταία κουβέντα μόνο: προσοχή στα πατήματά σας. Γλιστράει… ■