Καθισμένη στο κράσπεδο του πεζοδρομίου της οδού Αντωνιάδου, πλάι στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, μια λιπόσαρκη γυναίκα ετοιμάζει τη δόση της. Κρύβει στη χούφτα της μια εύθραυστη πίπα, φτιαγμένη από φυσητό γυαλί, με ελάχιστη σκόνη στο εσωτερικό της. Δεν θέλει να συστηθεί με το όνομά της. Λέει μόνο ότι είναι 33 ετών και ότι τα τελευταία τρία χρόνια κάνει χρήση σίσα. Ενα σκληρό ναρκωτικό με βασικό συστατικό τη μεθαμφεταμίνη και τοξικές προσμείξεις όπως λάδια ή υγρό μπαταρίας. «Σου καίει το μυαλό. Σε τρώει από μέσα», λέει.
Στο παρελθόν επέλεγε για χρήση την πιάτσα στο γειτονικό Πεδίον του Αρεως. Τους τελευταίους μήνες, όμως, έπειτα από παρεμβάσεις της Αστυνομίας, η ίδια και δεκάδες άλλοι τοξικοεξαρτημένοι έχουν μεταφερθεί από το πάρκο σε αυτό το στενό, μερικά βήματα πιο κάτω, στην είσοδο και στα σκαλιά του πανεπιστημίου. Η δημιουργία αυτής της νέας πιάτσας και οι διαρκείς εκκλήσεις της Συγκλήτου του Οικονομικού Πανεπιστημίου για παρέμβαση της πολιτείας συνέπεσαν με την εξαγγελία της πρόθεσης του υπουργείου Υγείας για δημιουργία χώρων εποπτευόμενης χρήσης ναρκωτικών στην Αθήνα. Ενα μέτρο που, μεταξύ άλλων, θα στοχεύσει στη μείωση της όχλησης της κοινότητας από την ενέσιμη χρήση σε δημόσιους χώρους και στη μείωση της εξάπλωσης λοιμωδών νοσημάτων.
Ηδη, έπειτα από μακροχρόνια αδράνεια, το σχετικό προσχέδιο νόμου βρίσκεται σε επεξεργασία. Αυτή όμως δεν θα είναι η πρώτη απόπειρα λειτουργίας εποπτευόμενου σταθμού. Στο παρασκήνιο κρύβεται μια πικρή ιστορία ελληνικής γραφειοκρατίας.
«Αν υπήρχε άλλος χώρος, ασφαλής, θα πηγαίναμε εκεί. Ο τοξικομανής πρέπει κάπου να πάει», λέει η 33χρονη στην οδό Αντωνιάδου. Η ίδια, όπως και άλλοι τοξικοεξαρτημένοι αυτής της πιάτσας που μίλησαν στην «Κ», αγνοεί ότι πριν από πέντε χρόνια ένας αντίστοιχος σταθμός του ΟΚΑΝΑ λειτούργησε πιλοτικά στο κέντρο της πόλης, μόλις 950 μέτρα μακριά. Ηταν ένα μοναδικό εγχείρημα εκείνο, το οποίο χρηματοδοτήθηκε και από το ΕΣΠΑ, αλλά έληξε άδοξα ύστερα από εισαγγελική παρέμβαση.
Ο πρώτος επίσημος χώρος εποπτευόμενης χρήσης ναρκωτικών δημιουργήθηκε το 1986 στην Ελβετία. Το παράδειγμα ακολούθησαν και άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Σήμερα αντίστοιχες εγκαταστάσεις λειτουργούν σε δεκάδες ευρωπαϊκές πόλεις. Οι τοξικοεξαρτημένοι επισκέπτονται αυτές τις δομές φέρνοντας μαζί τους τη δόση τους (συνήθως ηρωίνη). Εκεί τους παρέχονται υλικά για ασφαλή χρήση (σύριγγες, τάσια, κιτρικό οξύ, απολυμαντικά). Υπάρχει διαρκής εποπτεία από ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και άμεση υποστήριξη σε περίπτωση υπερδοσολογίας.
Το άνοιγμα της δομής
Στην Ελλάδα ο πρώτος εποπτευόμενος σταθμός με την επωνυμία «Οδυσσέας» άνοιξε τις πόρτες του στους χρήστες στις 3 Οκτωβρίου 2013. Βρισκόταν στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου, είχε δύο θέσεις για χρήση και στην αρχή μπορούσε να εξυπηρετήσει δύο άτομα περίπου ανά μισή ώρα. Στον πρώτο μήνα κιόλας, 54 άνθρωποι πραγματοποίησαν εκεί ασφαλέστερη χρήση 160 φορές. Με τον καιρό η ροή έγινε μεγαλύτερη.
Τα υλικά που δίνονταν στον «Οδυσσέα» για ασφαλέστερη χρήση.
«Ηταν μια πύλη εισόδου για να τραβήξουμε αυτούς τους ανθρώπους από τον δρόμο, να τους κινητοποιήσουμε», λέει στην «Κ» ο ψυχίατρος Σάκης Παπακωνσταντίνου, ο οποίος ήταν επιστημονικά υπεύθυνος στον «Οδυσσέα». Οπως εξηγεί ο ίδιος, στους χρήστες είναι πολύ πιθανό να υπάρχει συννοσηρότητα με κάποια ψυχική ασθένεια. Μέσω του εποπτευόμενου σταθμού, αφού το επιστημονικό προσωπικό κέρδιζε την εμπιστοσύνη των χρηστών, μπορούσε να τους παραπέμψει και σε άλλες υπηρεσίες υποστήριξης.
Η ψυχολόγος Σοφία Γαληνάκη υπήρξε μέλος του επιστημονικού προσωπικού του «Οδυσσέα» και είχε τακτικές συμβουλευτικές συναντήσεις με τους χρήστες. Θυμάται την περίπτωση μιας γυναίκας που επισκέφθηκε τον σταθμό και ανακάλυψε ότι είναι έγκυος όταν την παρέπεμψαν για εξετάσεις. Μιλάει και για έναν νεαρό αλλοδαπό χρήστη, ο οποίος δεν είχε ποτέ στο παρελθόν επαφή με άλλη υπηρεσία υγείας και μέσω της παραπομπής του σταθμού ανακάλυψε ότι είναι οροθετικός και έχει ηπατίτιδα C.
Μέσα σε δέκα μήνες, ο «Οδυσσέας» μετρούσε πλέον 2.501 επισκέψεις από 330 διαφορετικούς χρήστες και είχε διαχειριστεί 103 περιπτώσεις υπερδοσολογίας χωρίς καμία απώλεια. «Θυμάμαι έναν νέο άνθρωπο που μετά τη χρήση έχανε γρήγορα τις αισθήσεις του, το οξυγόνο έπεφτε, χρειαζόταν άμεση παρέμβαση. Είχαμε το αντίδοτο που έπρεπε να χορηγηθεί, στον χώρο υπήρχαν αναισθησιολόγος και νοσηλευτής για αυτόν τον σκοπό. Αν ήταν στον δρόμο αυτός ο χρήστης μπορεί και να είχε πεθάνει», λέει η κ. Γαληνάκη. Στις αρχές του καλοκαιριού του 2014 είχε παρατηρήσει ότι αυξάνονταν στον σταθμό τα περιστατικά υπερδοσολογίας. Υποπτεύθηκε, όπως λέει, ότι μπορεί να κυκλοφορούσε τότε κάποια κακή παρτίδα ουσίας στην αγορά.
Ενας από τους δεκάδες χρήστες που επισκέφθηκαν τον «Οδυσσέα».
Η δράση του «Οδυσσέα» έλαβε μεγάλη δημοσιότητα. Ο κ. Παπακωνσταντίνου απαριθμεί στην «Κ» τις δεκάδες επισκέψεις δημοσιογράφων από την Ελλάδα και το εξωτερικό στον χώρο. Τον σταθμό επισκέφθηκε και η εθνική συντονίστρια για τα ναρκωτικά στη Γαλλία, η οποία σε επιστολή της με ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 2013 προς την τότε πρόεδρο του ΟΚΑΝΑ Μένη Μαλλιώρη έγραφε ότι θα λάβουν υπόψη τους «το παράδειγμα που θέτει η Ελλάδα».
Το χρονικό
Η διαδικασία που είχε ακολουθηθεί για τη στελέχωση του σταθμού εναρμονιζόταν με όλο το τυπικό που προβλέπεται σε προγράμματα χρηματοδοτούμενα μέσω ΕΣΠΑ. Οι ενδιαφερόμενοι επιστήμονες είχαν καταθέσει αιτήσεις πρόσληψης στον ΟΚΑΝΑ, αξιολογήθηκαν τα βιογραφικά τους και προσελήφθησαν βάσει όσων όριζε η σχετική προκήρυξη. Από τον Σεπτέμβριο του 2013, ο κ. Παπακωνσταντίνου, ως επιστημονικά υπεύθυνος του σταθμού, είχε υποδείξει στη διοίκηση του ΟΚΑΝΑ ότι ήταν απαραίτητο να ενημερωθούν ο επικεφαλής της Δίωξης της ΕΛ.ΑΣ. και ο διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Ομονοίας. Πράγματι, αυτό συνέβη λίγες ημέρες αργότερα όπως προκύπτει από σχετική αλληλογραφία. Τίποτα δεν ήταν κρυφό.
Ωσπου τον Ιούλιο του 2014, η Εισαγγελία Εφετών Αθηνών ζητάει από την Υποδιεύθυνση Δίωξης Ναρκωτικών τη διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης για τη λειτουργία του «Οδυσσέα». Στο σχετικό έγγραφο αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι: «Η διάθεση σε άλλους χώρους για χρήση ναρκωτικών (…) δύναται να θεωρηθεί ως πράξη διακίνησης». Το προσωπικό του σταθμού καλείται από τη ΓΑΔΑ για καταθέσεις. «Ημασταν έκπληκτοι. Δεν μπορούσαμε να φανταστούμε ότι δουλεύαμε σε μια υπηρεσία που μπορούσε να θεωρηθεί παράνομη», λέει η κ. Γαληνάκη. Οπως και άλλοι συνάδελφοί της συμβουλεύθηκε δικηγόρο και κατέθεσε υπόμνημα. «Είχα και μια κουβέντα με έναν αστυνομικό που ρωτούσε: “Πώς σας ήρθε και το κάνατε αυτό; Πού το είδατε;”», προσθέτει. Θυμάται ότι ήταν απογοητευμένη και συλλογιζόταν ότι με μια απλή έρευνα στο Διαδίκτυο μπορούσε κάποιος να δει ότι το εγχείρημα είχε ξαναγίνει, ότι «δεν ανακάλυπτε κανείς τον τροχό».
Η λειτουργία του εποπτευόμενου σταθμού ανεστάλη τότε ελλείψει ολοκληρωμένου νομοθετικού πλαισίου. Δεν ασκήθηκαν διώξεις κατά των εργαζομένων καθώς –εκ των υστέρων– με μια ρύθμιση νομιμοποιήθηκε το πιλοτικό πρόγραμμα.
«Υπήρχε έλλειψη πολιτικής βούλησης»
«Δεν περιμέναμε ότι η δομή δεν θα ήταν πλαισιωμένη νομοθετικά. Θεωρώ ότι υπήρχε έλλειψη πολιτικής βούλησης», λέει η κ. Γαληνάκη. Οπως προσθέτει ο κ. Παπακωνσταντίνου, το πρόγραμμα ήταν επιτυχές και δεν υπήρξαν αντιδράσεις στην περιοχή. Μετά την εισαγγελική παρέμβαση όμως, η υπηρεσία της εποπτευόμενης χρήσης δεν ήταν πλέον διαθέσιμη στον «Οδυσσέα». Οι τοξικοεξαρτημένοι μπορούσαν να λαμβάνουν ψυχολογική υποστήριξη μέχρι την ολοκλήρωση του πιλοτικού προγράμματος. Αυτή η αλλαγή συνέβη απότομα, τη στιγμή που ήδη κάποιοι χρήστες είχαν δημιουργήσει το δικό τους πρόγραμμα τακτικών επισκέψεων στον χώρο και προσπαθούσαν να αποτραβηχτούν από την πιάτσα.
«Δεν ήταν εύκολο να μας εμπιστευτούν σε μια χώρα τόσο συντηρητική. Οταν φέρεσαι όμως στους ανθρώπους με σεβασμό, τότε σεβασμό θα πάρεις», λέει η κ. Γαληνάκη. «Ξαφνικά, έπειτα από αυτή την εξέλιξη, οι χρήστες βρήκαν άλλη μια πόρτα κλειστή».