Το άρθρο 3 του Συντάγματος περιέχει μία σοβαρή ανακρίβεια και έναν σοβαρό αναχρονισμό, προκαλεί σημαντικές ερμηνευτικές δυσχέρειες, λειτουργεί ως έρεισμα για παραβιάσεις των δικαιωμάτων και, κυρίως, δεν έχει αποτρέψει μέχρι σήμερα μείζονες εκκλησιαστικές και πολιτειακές διαμάχες.
Πρώτον, ανακριβώς γράφεται ότι η επικρατούσα θρησκεία αποτελείται μόνον από την «αυτοκέφαλη» Εκκλησία της Ελλάδος (εκείνη, δηλαδή, του Τόμου του 1850), διότι τούτο αποκλείει τις Μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου (των Νέων Χωρών, δηλαδή, που παραχωρήθηκαν υπό όρους με την Πράξη του 1928). Ο όρος «αυτοκέφαλη» θα έπρεπε, λοιπόν, να πλαισιώνεται με ρητή αναφορά στις Μητροπόλεις του Πατριαρχείου.
Δεύτερον, ο αναχρονισμός εντοπίζεται στην παράγραφο 3 περί εγκεκριμένης μετάφρασης της Αγίας Γραφής. Η καταγωγή της διάταξης αυτής ανάγεται στα «Ευαγγελικά» του 1901 και δεν είναι σήμερα συμβατή με το ευρωπαϊκό δίκαιο.
Τρίτον, οι σημαντικές ερμηνευτικές δυσχέρειες είναι αναγνωρισμένες από τη θεωρία και τη νομολογία. Ενδεικτικά: Ποια είναι η έννοια της «επικρατούσας θρησκείας»; Εχει την έννοια της επίσημης θρησκείας; Της θρησκείας της Επικράτειας; Ή της θρησκείας που πρεσβεύει η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού; Εχει κανονιστικό περιεχόμενο ο όρος; Χαρακτηριστική είναι και η αμφιταλάντευση του Συμβουλίου της Επικρατείας: από τη θεμελίωση των ιερών (δογματικών) κανόνων στο άρθρο 3 του Συντάγματος, μεταστράφηκε προς τη θεμελίωσή τους στο άρθρο 13 (των δογματικών και των βασικών διοικητικών), για να επιστρέψει και πάλι στη θεμελίωση των ιερών (δογματικών) κανόνων στο άρθρο 3.
Η διάταξη λειτουργεί ως έρεισμα για παραβιάσεις των δικαιωμάτων. Κατ’ αρχάς, έρεισμα για παραβίαση του δικαιώματος της Εκκλησίας στην αυτοδιοίκησή της: στηριζόμενη και στο άρθρο 72 παρ. 1 του Συντάγματος, η Βουλή τροποποιεί μονομερώς και κατά το δοκούν τον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας. Αποτέλεσμα αυτού είναι ότι έχουν ψηφισθεί 33 τροποποιήσεις του Χάρτη, όπου άλλες κατευθύνονται προς την περαιτέρω δέσμευση Πολιτείας-Εκκλησίας και άλλες προς την αποδέσμευση.
Οι πλείστες των τροποποιήσεων αυτών (25) ψηφίστηκαν μετά την εκλογή του σημερινού Αρχιεπισκόπου Αθηνών. Σημαντικό δε μέρος αυτών εισηγήθηκε η κυβέρνηση Τσίπρα. Οι τροποποιήσεις είναι εμβόλιμες (όλες ως εκπρόθεσμες τροπολογίες) και χαρακτηρίζονται από περιπτωσιολογία. Κατά δεύτερον, το άρθρο 3 συνεχίζει να αποτελεί, τρόπον τινά, το άλλοθι μιας στρεβλής «Ορθόδοξης» εφαρμογής των δικαιωμάτων στη θρησκευτική ελευθερία και στην εκπαίδευση από μερίδα των ανωτάτων δικαστηρίων, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την πρόσφατη απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για το σχολικό πρόγραμμα διδασκαλίας των Θρησκευτικών.
Τέλος, το άρθρο 3 δεν εξασφάλισε μέχρι σήμερα την «επί γης ειρήνη». Γνωρίζουμε από το 1987 και μετά επαναλαμβανόμενες κρίσεις στις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας της Ελλάδος (νόμος Τρίτση, «ταυτότητες», αποπομπή Φίλη κ.λπ.) και στις σχέσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου και Εκκλησίας της Ελλάδος (Χριστόδουλος το 2004 και Ναός του Προμπονά το 2018).
Ολα τα ανωτέρω ελαττώματα του άρθρου 3 συνηγορούν στη ριζική αναθεώρησή του. Η δε αναθεώρηση αυτή δεν μπορεί να σηματοδοτηθεί αξιόπιστα από την κυβέρνηση Τσίπρα, διότι αυτή επέτεινε, όπως απεδείχθη, τα ελαττώματα αυτά.
Τι προτείνεται για το άρθρο 3; Το 2016 παρουσιάστηκε από τις στήλες της παρούσας εφημερίδας το «Καινοτόμο Σύνταγμα». Εκεί προτείνεται η κατάργηση του άρθρου 3 και η προσθήκη στο άρθρο 13 (δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία) της ακόλουθης λιτής διάταξης: «Το κράτος είναι θρησκευτικά ουδέτερο. Νόμος ρυθμίζει τις σχέσεις του Κράτους με τις διάφορες θρησκευτικές κοινότητες, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την ιστορική παρουσία καθεμιάς στη χώρα».
Η προτεινόμενη διάταξη είναι εμπνευσμένη από την Ισπανία αλλά και τη Σουηδία και Νορβηγία, πολιτείες δηλαδή που έχουν στενούς εθνικούς δεσμούς με την Εκκλησία του Χριστού.
* Ο κ. Γιάννης Κτιστάκις είναι επίκουρος καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΔΠΘ.