Η εισβολή και η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014 έδωσαν το έναυσμα στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας να διεκδικήσει συστηματικά την αυτοκεφαλία της, προκαλώντας ρήξη στις σχέσεις μεταξύ των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Μόσχας. Ωστόσο, η ένταση μεταξύ Μόσχας και Κωνσταντινούπολης άρχισε να εκδηλώνεται ήδη από τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991. Εκείνη την εποχή, διάφορες περιοχές της πρώην ΕΣΣΔ άρχισαν να διεκδικούν την εκκλησιαστική ανεξαρτησία τους από τη –ρωσική πια– Εκκλησία. Η σπουδαιότερη σχετική εξέλιξη ήταν η αναγνώριση αυτονομίας στην Εκκλησία της Εσθονίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1996, γεγονός που προκάλεσε εκρηκτική επιδείνωση στις σχέσεις Μόσχας – Κωνσταντινούπολης.
Η αναγνώριση της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας θα αποτελέσει ζωτικό χτύπημα στην αναμφίβολα πολυεπίπεδη και διαπιστωμένη επεκτατική τάση της ρωσικής Εκκλησίας, καθώς θα σημάνει για αυτήν σοβαρότατη απώλεια «εκκλησιαστικής δυναμικής». Η ιστορική σπουδαιότητα του Κιέβου είναι ανυπέρβλητη για τους Ρώσους, καθώς αποτελεί την παλαίφατη έδρα του κράτους των Ρως, τους οποίους θεωρούν πολιτιστικούς προπάτορές τους. Αντίστοιχα, η Εκκλησία της Ρωσίας θεωρεί τον εαυτό της κληρονόμο και διάδοχο της αίγλης της παλαιάς Εκκλησίας του Κιέβου, με όλα τα σημαντικά προσκυνήματα (μοναστήρια κ.λπ.) που βρίσκονται εκεί.
Με απλά λόγια, πρόκειται περίπου για το ένα τρίτο της εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας της Μόσχας και συγχρόνως για ένα τεράστιο εθνικό κεφάλαιο, αφού το Κίεβο θεωρείται από τους Ρώσους «η μήτρα όλων των πόλεων της Ρωσίας». Η εκκλησιαστική απώλεια του Κιέβου είναι δυνατό να οδηγήσει τη Μόσχα ακόμη και σε υπαρξιακή αγωνία αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητάς της ή άλλου αδιεξόδου του νεοευρασιανισμού της. Επιπλέον, η ανεξαρτητοποίηση της Εκκλησίας της Ουκρανίας πιθανότατα θα οδηγήσει και άλλες Εκκλησίες της πρώην ΕΣΣΔ στο ίδιο μονοπάτι.
Η Μόσχα δεν θα επιτρέψει μια τέτοια τεκτονική εξέλιξη στο μαλακό υπογάστριό της χωρίς να εκδηλώσει λυσσαλέα αντίδραση. Θα επιδιώξει να πάρει σκληρή εκδίκηση. Θα θελήσει να πλήξει τόσο την Κωνσταντινούπολη και τα ευρύτερα συμφέροντά της εντός και εκτός Τουρκίας όσο και –πολύ χειρότερα μάλιστα– το Κίεβο. Θα επιχειρήσει να τερματίσει τις πραγματικές ή φρούδες ελπίδες άλλων Εκκλησιών οι οποίες επιθυμούν να απομακρυνθούν από τον σφιχτό εναγκαλισμό της ρωσικής Εκκλησίας πριν να καταλήξει ασφυκτικός.
Το μεγάλο διακύβευμα στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι η διατήρηση εκκλησιαστικών, διπλωματικών ή γεωπολιτικών ισορροπιών μεταξύ Εκκλησιών και άλλων παραγόντων, τις οποίες μόνο σύνθετες ακαδημαϊκές αναλύσεις μπορούν να προσεγγίσουν. Το μέγιστο ζητούμενο είναι η ενότητα του Σώματος Χριστού και το όφελος των πιστών. Η εποχή μας προστάζει για συνεργασίες και σχέσεις μεταξύ όλων, ασφαλώς και των Εκκλησιών. Σίγουρα δεν επιτρέπει καθόλου λεονταρισμούς εκκλησιαστικών ηγετών, όσο σπουδαίοι και αν θεωρούν ότι είναι. Οποιοδήποτε Σχίσμα στους κόλπους της Ορθοδοξίας δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό, όταν οι συνέπειες του Μεγάλου Σχίσματος μεταξύ ρωμαιοκαθολικών και ορθοδόξων ταλανίζουν τους πιστούς χριστιανούς σχεδόν χίλια χρόνια.
Μόνη διέξοδος είναι η αντίδραση της εκκλησιαστικής συνείδησης των εκατομμυρίων ορθοδόξων χριστιανών, όπως πάντοτε συνέβαινε, όταν οι πνευματικοί και κοσμικοί άρχοντες παρεκτρέπονταν. Μόνη ελπίδα το θέλημα Κυρίου υπέρ της Εκκλησίας, των πιστών και των ανθρώπων…
* Ο κ. Μιχάλης Μαριόρας είναι επίκουρος καθηγητής Ιστορίας Θρησκευμάτων στο Τμήμα Θεολογίας του ΕΚΠΑ.