Στις 15 Νοεμβρίου, την επομένη των 93ων γενεθλίων του, πέθανε στο Λονδίνο ο Σοβιετικός βιολόγος Ζορές Αλεξάντροβιτς Μεντβέντεφ. Ο γιος του αντιφρονούντος Αλεξάντρ Μεντβέντεφ (που συνελήφθη το 1938 ως οπαδός του Μπουχάριν και πέθανε τον Μάρτιο του 1941 σε ένα από τα γκουλάγκ της Κολιμά) και δίδυμος αδελφός του «ρεβιζιονιστή» κομμουνιστή ιστορικού Ρόι, ο οποίος διαγράφηκε από το ΚΚΣΕ το 1969, όταν δημοσίευσε στη Δύση μια ιστορία της σταλινικής περιόδου με τίτλο «Ας κρίνει η Ιστορία», ο Ζορές Μεντβέντεφ συγκρούστηκε επανειλημμένως με το σοβιετικό καθεστώς. Μεταξύ άλλων, είναι ο άνθρωπος που αποκάλυψε το 1979 την αλήθεια για το πυρηνικό ατύχημα του Κιστίμ (1957), το τρίτο καταστροφικότερο πυρηνικό ατύχημα παγκοσμίως.
Γεννημένος το 1925 στην Τιφλίδα, ο Μεντβέντεφ ολοκλήρωσε το 1950 το διδακτορικό του σχετικά με τους μηχανισμούς αναπαραγωγής των φυτών. Εργάστηκε ως ερευνητής βιολόγος και γεωπόνος κι έτσι ενεπλάκη εκ των πραγμάτων σε μια περίπτωση ακραίας ιδεολογικοποίησης της επιστήμης, την «υπόθεση Λισένκο».
Ο Τροφίμ Λισένκο άρχισε από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 να διατυπώνει τις ψευδοεπιστημονικές ιδέες του, οι οποίες απέρριπταν την κατά Μέντελ κληρονομικότητα και την έννοια του «γονιδίου», ενώ έναντι της δαρβινικής «φυσικής επιλογής» πρόβαλλε μια επινόηση περί «φυσικής συνεργασίας». Επικαλούμενος το έργο του Ρώσου γεωπόνου Ιβάν Μιτσούριν, που ήδη από το 1920 είχε τραβήξει την προσοχή του Λένιν με τολμηρές διασταυρώσεις φυτικών ειδών, ο Λισένκο υποστήριζε όχι μόνον ότι επίκτητα χαρακτηριστικά μπορούν να κληροδοτηθούν αλλά και ότι αυτό μπορεί να συμβεί αμέσως ή, έστω, πολύ γρήγορα μιας και απέρριπτε τη χρονοβόρο επιλογή.
Κοντολογίς, ο Λισένκο ισχυριζόταν, μεταξύ άλλων, ότι μπορούσε να μετατρέψει τη σίκαλη σε σιτάρι και το σιτάρι σε κριθάρι, ότι τα αγριόχορτα μπορούσαν να μεταλλαχθούν μαζικά σε καλλιεργήσιμα εδώδιμα φυτά και υποσχόταν τεράστιες σοδειές και ανθεκτικούς σπόρους σιτηρών που θα μπορούν να καλλιεργούνται στη στέπα, αντιμετωπίζοντας έτσι μια και καλή το πρόβλημα του επισιτισμού, το οποίο είχε οξύνει αντί να λύσει η βίαιη κολεκτιβοποίηση των αρχών της δεκαετίας του ’30, με αποτέλεσμα λιμούς και εκατομμύρια θύματα.
Την απόλυτη κυριαρχία του Λισένκο επί της σοβιετικής επιστήμης σήμανε μια ομιλία του το 1948, εν μέρει γραμμένη από τον ίδιο τον Στάλιν, στην οποία κατήγγελλε τον Γκρέγκορ Μέντελ και τους γενετιστές ως ιδεαλιστές, όργανα της αστικής τάξης και του καπιταλισμού και εχθρούς του λαού.
Θύματα αυτής της κυριαρχίας ήταν πρωτίστως οι Σοβιετικοί βιολόγοι της ΕΣΣΔ που δεν ασπάστηκαν αμέσως και με πάθος τις ιδέες του Λισένκο: τουλάχιστον 3.000 επιστήμονες πρώτης γραμμής εκτελέστηκαν, εξορίστηκαν ή απλώς έχασαν τη δουλειά τους. Ο Νικολάι Βαβίλοφ, εξαιρετικός επιστήμονας και πρόεδρος της Γεωργικής Ακαδημίας της ΕΣΣΔ, μπήκε το 1940 στη φυλακή όπου και πέθανε τρία χρόνια αργότερα από ασιτία.
Στα τέλη του 1952, ο Στάλιν έπαψε να εμπιστεύεται τον Λισένκο, που είχε αποκτήσει υπερβολική εξουσία και ο θάνατός του το 1953 σήμανε το τέλος των διώξεων, όχι όμως και την παύση του προγράμματος Λισένκο: ο Νικίτα Χρουστσόφ φαίνεται πως είχε πειστεί από τις υποσχέσεις για πλούσιες σοδειές. Πιθανόν στην ευπιστία του Χρουστσόφ να οφείλεται και η ακόλουθη ιστορία, που μοιάζει βγαλμένη από κωμωδία του Μπλέικ Εντουαρντς: Το «Βήμα» στις 18 Οκτωβρίου του 1961 φιλοξενούσε ρεπορτάζ του Reuters, σύμφωνα με το οποίο ο Χρουστσόφ έχασε το στοίχημα που είχε βάλει με τον πρόεδρο της αυστριακής Βουλής ότι το ρωσικό καλαμπόκι αποδίδει τρεις φορές περισσότερο από ό,τι το αυστριακό. Ο πρόεδρος της αυστριακής Βουλής, λοιπόν, έσπειρε ένα στρέμμα με αυστριακό καλαμπόκι κι ένα με ρωσικό. Η συγκομιδή έγινε παρουσία επιτροπής ειδικών από τις δύο χώρες. Η παραγωγή ήταν πάνω-κάτω η ίδια. Το στοίχημα ήταν ένα γουρούνι. Ο Χρουστσόφ παραδέχθηκε την ήττα κι έστειλε το γουρούνι στον πρόεδρο της Βουλής της Αυστρίας, ο οποίος κάλεσε στο κτήμα του φίλους για να το φάνε παρέα.
Το 1964, στον Λισένκο επιτέθηκε σφοδρά ο Αντρέι Ζαχάροφ στην Ακαδημία Επιστημών. Το άστρο του έσβησε, τα προγράμματά του σταμάτησαν και ο ίδιος καταδικάστηκε σε λήθη, καθώς η μνεία και μόνο του ονόματός του θύμιζε μια εξαιρετικά ντροπιαστική σελίδα για τη σοβιετική επιστήμη αλλά και για το καθεστώς: επί δεκαετίες, η ηγεσία του κόμματος και της χώρας είχε εμπιστευθεί έναν τσαρλατάνο. Ο Λισένκο πέθανε το 1976 κι η «Ιζβέστια» ανέφερε την είδηση επιγραμματικά, δύο μέρες μετά την κηδεία.
Ας επιστρέψουμε στον προσφάτως εκλιπόντα Μεντβέντεφ: το 1962 έγραψε το βιβλίο «Η βιολογική επιστήμη και η προσωπολατρία» που είχε θέμα τον Λισένκο, το οποίο κυκλοφόρησε παράνομα, ως «σαμιζντάτ» (η βιβλιογραφία των αντιφρονούντων που διακινούνταν υπογείως και παράνομα). To 1969 το βιβλίο κυκλοφόρησε στη Δύση με τίτλο «Η άνοδος και η πτώση του Τροφίμ Λισένκο», καθώς και δύο άλλα έργα του σχετικά με τους περιορισμούς στην επιστημονική έρευνα και με τη λογοκρισία στην ΕΣΣΔ. Ο Μεντβέντεφ κλείστηκε τρεις μήνες σε ψυχιατρείο για να συνετιστεί. (Η απάνθρωπη αυτή κατάχρηση της ψυχιατρικής προς τρομοκράτηση των αντιφρονούντων ξεκίνησε επί Χρουστσόφ, στα τέλη της δεκαετίας του ’50 και βασιζόταν στην ιδέα ότι σε μια σοσιαλιστική κοινωνία δεν είναι δυνατόν πολίτες που έχουν σώας τας φρένας να διαφωνούν με τη σοσιαλιστική κυβέρνηση). Η δίωξη του Μεντβέντεφ ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών από επιστήμονες και διανοουμένους. Προϊόν της εμπειρίας αυτής ήταν το βιβλίο που έγραψε μαζί με τον αδελφό του Ρόι, το οποίο κυκλοφόρησε στη Βρετανία με τίτλο «Ζήτημα τρέλας» το 1971 (τίτλος στα ρωσικά: «Ποιος είναι ο τρελός;»).
Το 1973, o Ζορές Μεντβέντεφ προσκλήθηκε για ένα χρόνο στο Εθνικό Ινστιτούτο Ιατρικών Ερευνών της Μεγάλης Βρετανίας και έκτοτε δεν επέστρεψε στην ΕΣΣΔ.
* Ο κ. Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός.