Την 18η Νοεμβρίου το Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς στη Βαλτιμόρη ανακοίνωσε ότι ο δισεκατομμυριούχος απόφοιτός του και τέως δήμαρχος της Νέας Υόρκης Μάικλ Μπλούμπεργκ έκανε δωρεά ύψους περίπου 2 δισ. δολαρίων για υποτροφίες, ώστε να μπορούν να σπουδάσουν σ’ αυτό το πανεπιστήμιο όσοι διαθέτουν τα προσόντα αλλά όχι τα δίδακτρα.
Οπως όλα τα καλά ιδιωτικά πανεπιστήμια στις ΗΠΑ, το Τζονς Χόπκινς είναι κοινωφελές ίδρυμα ιδιωτικού δικαίου. Αν και με κληροδότημα ύψους 3,8 δισ. δολαρίων υστερεί πολύ σε σχέση με το Χάρβαρντ, το Γέιλ, το Πρίνστον ή το Στάνφορντ, διαθέτει την καλύτερη ίσως ιατρική σχολή. Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια των ΗΠΑ οφείλουν την επιτυχία τους στην αυτονομία από κρατικές παρεμβάσεις, στον συνδυασμό διδάκτρων και μέτρων ουσιαστικής ενίσχυσης των προικισμένων αλλά οικονομικώς ασθενών φοιτητών, στα κραταιά κληροδοτήματα και στην παράπλευρη ύπαρξη κολεγίων που παρέχουν υψηλού επιπέδου προπτυχιακές σπουδές και επαγγελματική εκπαίδευση.
Η εμπειρία με διάφορα κολέγια, κέντρα σπουδών και παραρτήματα ιδρυμάτων της αλλοδαπής έχει δημιουργήσει στην Ελλάδα μια στρεβλή εικόνα για το τι είναι το μη κρατικό πανεπιστήμιο. Το καλό ιδιωτικό πανεπιστήμιο –το μόνο που ενδιαφέρει όσους νοιάζονται για τη βελτίωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης– δεν είναι επικερδής επιχείρηση, ανάλογη με τα ιδιωτικά σχολεία της μέσης εκπαίδευσης. Ο λόγος ύπαρξής του δεν είναι να δέχεται όσους βρήκαν τις πόρτες του δημόσιου πανεπιστημίου κλειστές και να τους παρέχει, έναντι αντιτίμου, το πολυπόθητο «χαρτί» και (ίσως και) τις γνώσεις που το «χαρτί» πιστοποιεί. Το καλό ιδιωτικό πανεπιστήμιο ως πανεπιστήμιο, σε αντιδιαστολή προς την ανώτατη επαγγελματική σχολή, είναι χώρος συνύπαρξης πολλών επιστημονικών αντικειμένων (π.χ. η έννοια του «Οικονομικού Πανεπιστημίου» είναι οξύμωρο)· έχοντας τις ρίζες του στην universitas magistrorum et scholarium είναι ο χώρος της από κοινού αναζήτησης της γνώσης από διδάσκοντες και διδασκόμενους· είναι ο χώρος που δεν παρέχει μόνο γνώση, αλλά και παράγει γνώση.
Την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων απαγορεύει το άρθρο 16 του Συντάγματος, που ορίζει ότι «η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου». Η αντίδραση του ΣΥΡΙΖΑ, του ΚΚΕ και της Χρυσής Αυγής στην αναθεώρησή του ήταν αναμενόμενη. Είναι τα κόμματα που εμμένουν σε μια ανελεύθερη παιδεία υπό τον στενό έλεγχο του κράτους (δηλαδή της κυβέρνησης) και που αντί να αντιμετωπίζουν την παγκοσμιοποίηση στην έρευνα και την παιδεία ως πρόκληση, την εξορκίζουν ως δαίμονα.
Η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα δεν απαιτεί, όμως, μόνο την αναθεώρηση του άρθρου 16. Απαιτεί υποδομές, βιβλιοθήκες, εργαστήρια και συνεπώς κονδύλια. Ιδιωτικά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα χωρίς κληροδοτήματα για τη χορήγηση υποτροφιών, την καταβολή αξιοπρεπών μισθών, τη δημιουργία υποδομών και τη χρηματοδότηση πρωτότυπης έρευνας, καταχρηστικά μόνο θα λέγονται πανεπιστήμια· στην πραγματικότητα, θα είναι επαγγελματικές σχολές, ειδικευμένες σε ορισμένα αντικείμενα για τη διδασκαλία των οποίων δεν απαιτούνται εργαστήρια και ερευνητικές βιβλιοθήκες. Αναβάθμιση της παιδείας και της έρευνας δεν θα φέρουν.
Ομως η αναθεώρηση του άρθρου 16 δεν είναι μονόδρομος για τον εκσυγχρονισμό της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το Σύνταγμα δεν απαγορεύει τη λειτουργία κρατικών πανεπιστημίων ως πρότυπων πανεπιστημίων, με διαφορετικό νομικό καθεστώς, όπως είχε προτείνει από το 2004 ο Γιώργος Μαυρογορδάτος. Ποια θα ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά ενός πρότυπου πανεπιστημίου; Η πλήρης αυτονομία του· η αυτοδιοίκησή του με γνώμονα μακρυπρόθεσμα ακαδημαϊκά συμφέροντα (και συνεπώς η λελογισμένη συμμετοχή των φοιτητών στην εκλογή των διοικητικών οργάνων)· το δικαίωμα να καθορίζει το ίδιο πόσους και ποιους φοιτητές θα δέχεται και σε ποιους τομείς· η υποχρεωτική παρακολούθηση για τους φοιτητές· η αξιολόγηση διδασκόντων και ερευνητών· η είσπραξη διδάκτρων τουλάχιστον για τα μεταπτυχιακά τμήματα· η επιλογή του διδακτικού προσωπικού επί μία τουλάχιστον πενταετία από διεθνείς εξωτερικές επιτροπές· η διδασκαλία, όπου ενδείκνυται, μεταπτυχιακών τμημάτων στην αγγλική για την προσέλκυση ξένων φοιτητών· διοικητικές υπηρεσίες ικανές να υποστηρίξουν το ερευνητικό έργο· εξωτερικό συμβούλιο διοίκησης με ουσιαστικό λόγο.
Για τη χρηματοδότηση ενός πρότυπου πανεπιστημίου ενδείκνυται ένα δυναμικό σύστημα που θα παρέχει πόρους για μία πενταετία με τρία κριτήρια: α) την κάλυψη των πραγματικών λειτουργικών αναγκών του (φοιτητές, προσωπικό, βασική υποδομή), β) την επιβράβευση των επιτευγμάτων του σε διδασκαλία και έρευνα (π.χ. ταχεία ολοκλήρωση σπουδών, ερευνητικό έργο) και γ) την υλοποίηση καινοτόμων προγραμμάτων. Ενα τέτοιο σύστημα χρηματοδότησης δίνει σε ένα πανεπιστήμιο τη δυνατότητα μακροχρόνιου προγραμματισμού και κίνητρα για καινοτομίες.
Το Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς, με το οποίο ξεκίνησα το κείμενό μου, έγινε στις 22 Ιουνίου 2017 αποδέκτης χορηγίας 150 εκατ. δολαρίων από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος για τη δημιουργία Ινστιτούτου που θα εξετάζει μηχανισμούς για την προώθηση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. Το πλαίσιο λειτουργίας του δημόσιου πανεπιστημίου απαγορεύει ανάλογες χορηγίες. Γιατί να το εμπιστευθεί ένας χορηγός, όταν στην εκλογή των πρυτάνεων συμμετέχουν με αποφασιστικό ρόλο φοιτητές, δεν υπάρχει έλεγχος από συμβούλια διοίκησης, καταστρατηγείται ο νόμος στην εκλογή και προαγωγή καθηγητών, το δήθεν άσυλο επιτρέπει τη συνεχή και συστηματική καταστροφή των υποδομών και οι διοικητικές υπηρεσίες δεν επαρκούν για την υποστήριξη της έρευνας;
Χωρίς προνομιακή μεταχείριση από το υπουργείο ως προς τη χρηματοδότησή του, ένα πρότυπο δημόσιο πανεπιστήμιο θα έκανε ορατά βραχυπρόθεσμα τα πλεονεκτήματα μιας μεταρρύθμισης και θα μπορούσε να αναδειχθεί σε πόλο έλξης των καλύτερων φοιτητών και επιστημόνων, κληροδοτημάτων και ερευνητικών πόρων. Τότε τα άλλα ΑΕΙ από μόνα τους θα ακολουθούσαν τον ίδιο δρόμο για να ξεφύγουν από τη μιζέρια στην οποία τα έχουν καταδικάσει οι εξωπανεπιστημιακές παρεμβάσεις. Για πρότυπα πανεπιστήμια δεν χρειάζεται συνταγματική μεταρρύθμιση αλλά πολιτική βούληση.
* O κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών, Πρίνστον, τέως αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης.