Τούτες τις μέρες γράφτηκαν πολλά –και δικαίως– για τον Αμος Οζ (1939-2018), στον ελληνικό και τον διεθνή Τύπο. Στις λίγες λέξεις που μου αναλογούν σε αυτήν εδώ τη φιλόξενη στήλη δεν θα επαναλάβω πράγματα που έχουν ήδη ειπωθεί, αλλά, προκειμένου να αποφύγω και το αμάρτημα της γενικότητας, θα μιλήσω για ένα μόνο βιβλίο του –ένα, κι αυτό μισό–, εκείνο που έγραψε στα αγγλικά μαζί με την κόρη του: Αμος Οζ, Φάνια Οζ-Ζαλτσμπέργκερ, «Οι Εβραίοι και οι λέξεις» (Καστανιώτης 2012). Στο βιβλίο αυτό, οι δύο συγγραφείς συζητάνε, από την πρώτη σελίδα μέχρι την τελευταία, για τη Βίβλο και το Ταλμούδ, έχοντας ωστόσο διευκρινίσει εξαρχής ότι είναι και δύο κοσμικοί Ισραηλινοί Εβραίοι, ότι δεν πιστεύουν στον Θεό και ότι η ταυτότητά τους δεν προσδιορίζεται από θρησκευτικές πεποιθήσεις. Μα για ποιο λόγο τότε καταγίνονται με τη Διαθήκη του Θεού; Η απάντηση που διατρέχει όλο το βιβλίο είναι πως μιλάνε για τη Βίβλο γιατί, απλούστατα, είναι και οι δυο τους αυτό που είναι, επειδή οι ίδιοι και οι πρόγονοί τους διαβάζουν αδιάκοπα ανά τους αιώνες αυτό ακριβώς το βιβλίο. Η Βίβλος είναι το βιβλίο που δίνει συνέχεια και συνοχή στον εβραϊσμό.
Οι δύο κοσμικοί συγγραφείς υπερασπίζονται με πάθος την εβραϊκή συνέχεια, όπως είναι άλλωστε και ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου. Η συνέχεια αυτή δεν είναι βεβαίως συνέχεια αίματος και χρωμοσωμάτων, είναι κειμενική συνέχεια. Εν γενεά και γενεά, ένας δάσκαλος και ένας μαθητής σκύβουν πάνω στα ίδια βιβλία, πρωτίστως στη Βίβλο και στο Ταλμούδ, πάνω στις ίδιες λέξεις, στο σπίτι, στη γεσιβά και στη συναγωγή. Αυτό το αδιάκοπο γενεαλογικό συνεχές το εξασφάλισαν εκείνοι οι σπουδαίοι δάσκαλοι που φαίνεται πως υπήρξαν οι ραββίνοι και οι ταλμουδιστές (σ. 45). Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι είναι νόμιμο να μιλάμε για εβραϊκό έθνος τουλάχιστον από τον δέκατο αιώνα μ.Χ. (!), ότι το εβραϊκό έθνος δεν είναι νεωτερική επινόηση ή παραπλανητική κατασκευή (σ. 203). Το εβραϊκό έθνος είναι έθνος μέσω των κειμένων του, και οι Εβραίοι είναι λαός όχι επειδή πιστεύει σε αυτά τα κείμενα, αλλά επειδή τα διαβάζει και τα ερμηνεύει (σ. 203). Η Βίβλος όμως αποτελεί για τους συγγραφείς μας και κάτι πολύ περισσότερο από συνεκτικό στοιχείο της ταυτότητάς τους, «αυτά τα κείμενα αποτελούν τις πολιτισμικές και διανοητικές [τους] πύλες προς τον κόσμο» (σ. 21), ο Αμος και η Φάνια Οζ εννοούν και προσλαμβάνουν τον κόσμο μέσα από τις σημασίες που ίδρυσε η Βίβλος. Περιττό να προσθέσω ότι δεν περιορίζουν τη σημασία της στα όρια του εβραϊκού κόσμου, γι’ αυτό ακριβώς και θεωρούν «θλιβερή πολιτισμική απώλεια» (σ. 70) το γεγονός ότι η Βίβλος δεν διδάσκεται στα σχολεία της Ευρώπης και της Αμερικής.
Κατανοητή αυτή η έμφαση στη Βίβλο – αλλά και στο Ταλμούδ; Ασφαλώς ναι, γιατί αυτά τα δύο είναι αξεχώριστα στην εβραϊκή παράδοση: η Βίβλος έφτασε στα χέρια των συγγραφέων μέσα από τούτη την ατέρμονη σκυταλοδρομία των Σοφών. Η Βίβλος είναι ένα βιβλίο που γέννησε αναρίθμητα βιβλία και δεν μπορούμε πια να τη διαβάζουμε μόνη της, ξέχωρα από αυτά. Ούτε οι Εβραίοι ούτε οι χριστιανοί. Το Ταλμούδ και η ραββινική ερμηνευτική παράδοση είναι ένα τεράστιο πνευματικό πεδίο όπου δοξάζονται η συζήτηση και η διαφωνία (σ. 39). Ο,τι είναι για τους Εβραίους το Ταλμούδ είναι για τους χριστιανούς οι Πατέρες και οι λοιποί εκκλησιαστικοί συγγραφείς και θεολόγοι μέχρι σήμερα.
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, οι συγγραφείς θα διακρίνουν με έμφαση την ιδιότητα του Εβραίου από την έννοια του ιουδαϊσμού, δηλαδή ουσιαστικά από τη θρησκεία. Η συγκρότηση της εβραϊκής συλλογικότητας από άτομα διαμορφωμένα από τα κείμενα, από άτομα που διαβάζουν αυτά τα κείμενα, είναι κάτι ανθεκτικότερο και πλουσιότερο από την έννοια του ιουδαϊσμού (σ. 206). «Κι εμείς οι άπιστοι παραμένουμε Εβραίοι μέσω των κειμένων» (σ. 68). Ο Οζ και η κόρη του θεωρούν λαθεμένη τη στάση των φιλελεύθερων κοσμικών Εβραίων που παραδίδουν τα κείμενα αυτά στους υπερορθόδοξους εθνικιστές (σ. 21, 69). Το Ταλμούδ μάλιστα, κατά τους συγγραφείς, «ανοίγει έναν εντυπωσιακά νέο δρόμο για την εβραϊκή σκέψη, απομακρύνοντάς την οριστικά από το βιβλικό καθεστώς οικειότητας με τη θεία παρέμβαση» (σ. 42).
Το βιβλίο πατέρα και κόρης Οζ για τους Εβραίους και τις λέξεις τους είναι αξιανάγνωστο όχι για τη βιβλική του εμβρίθεια ή για τον πλούτο των ερμηνευτικών του προτάσεων πάνω σε διάφορα βιβλικά χωρία ή περιστατικά, αλλά επειδή ακριβώς οι δύο συγγραφείς του είναι άθεοι, κοσμικοί Εβραίοι, που θεωρούν ωστόσο τη Βίβλο και το Ταλμούδ το μόνο συνεκτικό διαχρονικά στοιχείο του εβραϊσμού. Ο Αμος και η Φάνια Οζ μπορούν να φανταστούν –ίσως και να εύχονται– έναν εβραϊσμό χωρίς την πίστη στον Θεό της Βίβλου, αλλά ποτέ χωρίς την ίδια τη Βίβλο και την ερμηνεία της. Είναι αυτό δυνατό, και για πόσο ακόμη; Το παράδειγμα της Ευρώπης δείχνει ότι χωρίς την πίστη, η Βίβλος και τα Ευαγγέλια δεν αντέχουν από μόνα τους να κρατήσουν ζωντανή μια ισχυρή χριστιανική ταυτότητα. Σήμερα στον απανταχού της γης εβραϊσμό υπάρχει ένα άλλο συνεκτικό στοιχείο, ισχυρότερο ακόμη και από τα βιβλικά κείμενα, το Ολοκαύτωμα και η μνήμη του. Τι θα γίνει αύριο; Την απάντηση θα τη δώσουν οι απόγονοι των σημερινών Εβραίων.