Πολλοί φέτος χτύπησαν δυνατά την «καμπάνα». Ισως με τη σκέψη ότι αν μιλήσεις όταν ανοίγουν «νέοι ισολογισμοί», μπορεί τα λόγια να γίνουν οδηγοί και παράγοντες σοφότερων πράξεων. Θύμισαν τον ακραίο ρατσισμό που ενθαρρύνουν κυβερνήσεις, τον πολυπρόσωπο φανατισμό, την προσφυγιά, την αβεβαιότητα. Τα μισαλλόδοξα παραληρήματα σε Γαλλία, Ολλανδία, Αυστρία, Ιταλία, Ουγγαρία, Γερμανία, Βρετανία, ΗΠΑ, Βραζιλία. Βιώνουμε μια εποχή οπισθοδρόμησης, εθνικής περιχαράκωσης, διακρατικών ανταγωνισμών, εμπορικών πολέμων, ακραίου ριζοσπαστισμού, έναν νέο Μεσοπόλεμο, είπαν. «Βλέπουμε να παρουσιάζονται ξανά, σχεδόν μεθοδικά, όλα εκείνα που κυριάρχησαν στην ευρωπαϊκή ζωή μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και έως την κρίση του 1929» (Εμανουέλ Μακρόν). Οταν «οι φρικαλεότητες δεν υπάρχουν στη μνήμη των ζώντων, η ανθρωπότητα κάνει ξανά τα ίδια λάθη» (Ντάνιελ Μέντελσον).
Δεν έχει ληφθεί κάποια απόφαση, όπως τον Σεπτέμβριο του 1939 από τον Χίτλερ και το επιτελείο του, για τη φυσική εξόντωση των Εβραίων της Γερμανίας και των κατακτημένων περιοχών, όμως ο Τραμπ άναψε το «πράσινο φως» στον στρατό για πυρ, αν «χαθεί ο έλεγχος στα σύνορα με το Μεξικό», κατά των κεντρο-Αμερικανών μεταναστών· τους χαρακτήρισε «κτήνη» που «εγκληματούν» και κατηγόρησε τους Δημοκρατικούς για τον θάνατο των δύο παιδιών σε κέντρα κράτησης – «αν είχαμε ένα τείχος, δεν θα προσπαθούσαν καν», είπε. Ο Ορμπαν χαρακτήρισε την Ε.Ε. «σύμβολο αποτυχίας» και ποινικοποίησε την παροχή ασύλου σε μετανάστες. Τα πρώτα βήματα προς μια νέα κατάρρευση του πολιτισμού; Σίγουρα έρχονται να προστεθούν σε ένα διευρυνόμενο σύνολο βιωμάτων που κλονίζουν την εικόνα για τις «πολιτισμένες» κοινωνίες μας.
Αποσιωπούμε τα κίνητρα της φρίκης, εκκενώνουμε υπερβολικά εύκολα το τερατώδες, έλεγε ο Καστοριάδης. Συσκοτίζουμε τις συνθήκες που οδηγούν στην ενδυνάμωση της ανθρώπινης ροπής προς τη βαρβαρότητα. Αίσθηση του χάους, λαϊκισμός με διαφορετικά χρώματα, αγανακτισμένοι χωρίς σχέδιο και όραμα, βανδαλισμοί, ανομία, αλλά και ανεκδήλωτη δυσφορία, διχασμοί και διαιρέσεις, υποσχέσεις που ακυρώνονται στην πράξη προκαλώντας απάθεια.
Και στην προναζιστική Γερμανία, «οι στόχοι της καθημερινής ζωής έδειχναν ανιαροί και οι κανόνες της αβέβαιοι, υπήρχε ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στο ιδανικό και την πραγματικότητα. Η προσμονή για μια ιδανική κοινότητα συνοδευόταν από αισθήματα κενότητας, απάθειας ή κυνισμού· αν το ιδανικό ήταν άπιαστο, ελάχιστη σημασία είχε τι έκανε κανείς ή πώς το έκανε» (Νόρμπερτ Ελίας). Και αναζητούσαν ως μέσο ικανοποίησης ορισμένες έκτακτες καταστάσεις, που θα τους απελευθέρωναν από την απομονωτική σκλαβιά του εγωισμού τους, θα τους επέτρεπαν να αφοσιωθούν σε κάποια κοινά ιδανικά. Και η αφοσίωση ήρθε «με την ακραία και επικίνδυνη μορφή ενός “μαύρου ιδεαλισμού” που τους τύφλωσε».
Το ίδιο και σήμερα… Πολλοί θεωρούν αναγκαίο έναν νέο Διαφωτισμό, αυτή τη φορά πολιτικό, κατά των εθνικιστικών ακροτήτων, του μηδενισμού και των ολοκληρωτικών καθεστώτων (οι Διαφωτιστές πολεμούσαν τον θρησκευτικό φανατισμό). Μόνο που εκείνοι ήταν σε ευνοϊκότερη θέση. Ως θεραπεία είχαν την πάλη ενάντια στα σκοτάδια της άγνοιας και της προκατάληψης, τη διάδοση μιας γνώσης βασισμένης στον λόγο και στην εμπειρία. «Εμείς, έπειτα από την πιο τρομερή έκρηξη συλλογικού φανατισμού που υπήρξε ποτέ, τον ναζισμό, είμαστε λιγότερο βέβαιοι για τις αιτίες και λιγότερο ήσυχοι σχετικά με τις θεραπείες» (Νορμπέρτο Μπόμπιο).
Ακόμη κι αν κατέχουμε μια άνευ προηγουμένου ευκολία διάδοσης της γνώσης. Διότι το Διαδίκτυο, που έχει υποκαταστήσει κάθε άλλο τρόπο αλληλεπίδρασης, έχει ευνοήσει ένα ανεπανάληπτο μοίρασμα πληροφοριών, εμπειριών, απόψεων, ιδεών, σοφίας. Σήμερα οι άνθρωποι δεν μένουν πια στο σκοτάδι. Ομως αυτό δεν αρκεί. Μοιάζει να χρειάζεται μια περισσότερο πολυεπίπεδη μάχη ενάντια στα αρνητικά παραληρήματα. Και πάλι, με μικρές προσδοκίες να οδηγηθούμε οριστικά και διά παντός σε διεξόδους που δεν εμφυσούν την ιδέα του αίματος, δεν εκκολάπτουν πάθη, δεν αφαιρούν από τις επιθυμίες τη δύναμη να γεννήσουν λαμπερά, ειρηνικά, ενδεχόμενα…