Κοφίνια για τον τρύγο και τις ελιές, τυροβόλια, πανέρια. Γνωριμία με συνεχιστές μιας πανάρχαιας τέχνης της καθημερινής ζωής που επιβιώνει μέχρι σήμερα.
Είναι απίστευτο πόσες χρήσεις έχει το καλάθι και πόσο συνυφασμένο είναι με την καθημερινή ζωή, ακόμα και σήμερα. Υπάρχουν καλάθια για παραγάδι, πανέρια για κουφέτα και μπομπονιέρες στους γάμους, για τα δώρα και τα ποτά των Χριστουγέννων, για τα φρούτα και το ψωμί μας. Παλαιότερα, υπήρχε ένα καλάθι για κάθε χρήση και η ποικιλία ήταν τεράστια: μεγάλες κοφίνες (οινοκόφινα) για τον τρύγο, κοφίνια για το μάζεμα της ελιάς και για την μπουγάδα, πλεκτές νταμιτζάνες για το νερό και το κρασί, τεράστιες κόφες για τη συγκομιδή καπνού, βαμβακιού, πετροκόφινα για χαλίκια και οικοδομικές εργασίες, καλάθια για τα κηπευτικά των μανάβηδων και τα αυγά των αυγουλάδων, τυροβόλια και τουπιά για την τυροκόμηση, ψάθινες κυψέλες για τα μελίσσια, μέχρι και καλαθάκια μικρά είχαν οι γυναίκες για τα πλεκτά τους. Ακόμα και οι παροιμίες μας τα μνημονεύουν: «Στα κοφίνια δεν χωρεί, στα καλάθια περισσεύει».
Τον περασμένο Σεπτέμβριο, συνάντησα τον καλαθοπλέκτη Γιώργο Γουλιέλμο στο Λιβάδι της Σερίφου. Καθισμένος καθώς ήταν στην αυλή του, κάτω από ένα αλμυρίκι, τον παρατήρησα να παίρνει ένα μάτσο κλαδιά ιτιάς και με τη διχάλα, ένα ειδικό αυτοσχέδιο εργαλείο με στενό άνοιγμα, να καθαρίζει μία μία τις βέργες από τα φύλλα.
Ο Γιώργος Γουλιέλμος αφαιρεί τα φύλλα από ένα μάτσο ιτιές, για να τις πλέξει. (Φωτογραφία: ΤΖΟΥΛΙΑ ΚΛΗΜΗ)
Αφαιρώντας εντελώς τον φλοιό από την καθεμιά, άρχισε να φτιάχνει τον πάτο του καλαθιού. Χρησιμοποιώντας επιδέξια το τρισέτο, ένα μαχαίρι γυριστό και πολύ κοφτερό, έσχισε σε τέσσερις λεπτές λωρίδες το καλάμι που είχε μαζέψει την προηγούμενη μέρα από τον καλαμιώνα στην άκρη του Λιβαδιού. Ύστερα πήρε τις βέργες του καλαμιού και μ’ αυτές άρχισε να πλέκει τον σκελετό του ώσπου να σχηματιστεί ένας κύλινδρος. Τέλος, ξανάπιασε την ιτιά για να φτιάξει τα χείλη του καλαθιού. Στην περίπτωση που ήθελε η κατασκευή του να έχει χειρολαβή, θα έπλεκε στριφογυριστά τις βέργες που περίσσευαν και θα τις τύλιγε γύρω από τα δύο γυρτά καλάμια, τους επονομαζόμενους στύλους.
Μετά από μιάμιση ώρα το καλαθάκι ολοκληρώθηκε. Τόσα χρόνια βλέπω καλάθια γύρω μου, ποτέ δεν μπορούσα να φανταστώ ότι ένα τόσο μικρό καλάθι θέλει τόση ώρα για να γίνει. Ύστερα με φίλεψε «βλιτσούνι», ένα τοπικό βότανο σαν μέντα, προσθέτοντας ένα κουταλάκι μέλι, από δικό του. «Πιες το και θα με θυμηθείς», μου είπε, και πράγματι ήταν από τα ωραιότερα αφεψήματα που έχω πιει ποτέ. Στο τέλος έφερε να μου δείξει μερικά μεγάλα, πανέμορφα καλάθια που είχε φτιάξει κάποτε για τη γυναίκα του, πραγματικά έργα τέχνης.
«Την καλαθοπλεκτική την έμαθα από τον πατέρα μου. Ήταν αγρότης, αλλά, όποτε είχε χρόνο, έφτιαχνε καλάθια για δική του χρήση», αφηγείται. «Εμένα με έστελνε να μαζεύω τις λυγιές, τις ιτιές, τα βούρλα, τα καλάμια, τις αγριλιές. Τις ιτιές τις μαζεύουμε τον Ιούλιο, όταν το φεγγάρι γεμίζει, ενώ τα καλάμια –που πρέπει να είναι ενός έτους και πάνω– τα κόβουμε κυρίως τον χειμώνα στη χάση του φεγγαριού, για να μην έχουν πολλούς χυμούς. Ύστερα τα ξεραίνουμε κι όταν είναι να τα χρησιμοποιήσουμε, τα βάζουμε στο νερό. Με τα βούρλα, που έχουν μεγάλο μήκος, φτιάχναμε τα τυροβόλια (σ.σ. σκεύη τυροκόμησης) και τα τσιμίσκια. Επίσης, παλιά, εδώ στη Σέριφο χρησιμοποιούσαμε τα καλάμια στην κατασκευή της σκεπής. Τα τοποθετούσαμε πάνω από τα δοκάρια, μετά βάζαμε μία στρώση βούρλα, ξερά φύκια και από πάνω πατημένο χώμα. Τα χρησιμοποιούσαμε επίσης για ανεμοφράχτες ή για μεσοτοιχία στα σπίτια, ακόμα και για σκίαση».
ΤΕΧΝΗ ΑΙΩΝΩΝ
Η καλαθοποιία είναι μία από τις αρχαιότερες τέχνες, με συνεχή και αδιάσπαστη χρήση έως τις μέρες μας. Τα πλεκτά αυτά χειροτεχνήματα, που δεν άλλαξαν καθόλου ως προς την ύφανση και τη χρήση τους από την Παλαιολιθική εποχή, λέγεται ότι αρχικά προέκυψαν από την κατασκευή ψαροπαγίδων. Στην πρόσταση του Ερεχθείου, οι Καρυάτιδες φέρουν καλάθι στο κεφάλι τους (καλαθηφόρες), το κατεξοχήν έμβλημα των θεοτήτων της βλάστησης και της αφθονίας: της Δήμητρας, της Γης, της Ρέας και της Εκάτης. Σήμερα, με την κυριαρχία του πλαστικού, η τέχνη της καλαθοπλεκτικής φθίνει. Τη συνεχίζουν ηλικιωμένοι σε πολλά μέρη της χώρας και ακόμα μερικοί περιφερόμενοι Ρομά, κυρίως από τη Θράκη και τον Έβρο.
Καλάθια του καλαθοπλέκτη Γιάννη Γεροντάκη στο παντοπωλείο του Τζιμπλάκη στη Νάξο. (Φωτογραφία: ΤΖΟΥΛΙΑ ΚΛΗΜΗ)
Στο παραδοσιακό παντοπωλείο του Τζιμπλάκη στη Νάξο φωτογράφισα καλάθια όλων των ειδών, φτιαγμένα από Αξιώτες. Στα μεγάλα κοφίνια παλιά έβαζαν τα τυριά, τα οποία φόρτωναν στα γαϊδούρια για να πάνε να τα πουλήσουν στη Χώρα και αλλού. Τα μικρά καλάθια που βλέπω στα ράφια του παντοπωλείου είναι του καλαθοπλέκτη Γιάννη Γεροντάκη και προορίζονται για κάθε οικιακή χρήση, μάζεμα φρούτων, κ.ά. «Τώρα κάποιοι τα κάνουν φωτιστικά», σημειώνει και μου δείχνει αυτά της τυροκόμησης, που έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση, από τυροκόμους από κάθε γωνιά της Ελλάδος. «Τα τσιμίσκια είναι κωνικού σχήματος για ξινότυρα και τα τυροβόλια για αρσενικό Νάξου, ανθότυρο και μυζήθρα».
Διαβάζω ότι στις αρχές του 20ού αιώνα μόνο στον Βώλακα της Τήνου οι καλαθοπλέκτες έφταναν τους 30. Τότε μάλιστα, κάθε εβδομάδα μερικές εκατοντάδες καλάθια μεταφέρονταν στη Σμύρνη. Εκεί τα γέμιζαν με φρέσκα σύκα και τα προωθούσαν στις ευρωπαϊκές αγορές.
Τα παραδοσιακά καλάθια, εκτός από την ομορφιά και την πρακτικότητά τους, θεωρούνται απολύτως οικολογικά σκεύη φύλαξης τροφίμων, καθώς δεν ρυπαίνουν το περιβάλλον χάρη στην απόλυτα φυσική προέλευση των υλικών τους.
Αυτή η διαχρονική τέχνη χειροποίητων κατασκευών της καθημερινής ζωής μαθαίνεται εύκολα, δεν απαιτεί ιδιαίτερο εξοπλισμό, ειδικές εγκαταστάσεις ή κεφάλαια κίνησης. Θα ήταν ωραίο αν, αντί να αγοράζουμε ακριβά φωτιστικά, τα φτιάχναμε πλεκτά από καλάμια ή αν οι ομπρέλες και οι πέργκολες στις παραλίες κατασκευάζονταν από το ίδιο υλικό, όπως επίσης τα διαχωριστικά των δωματίων και τα κεφαλάρια των ξενοδοχειακών κρεβατιών. Θα ήταν ωραίο, με λίγα λόγια, να δείξουμε έμπρακτα στους ξένους που επισκέπτονται την πατρίδα μας μια ζώσα τέχνη της ελληνικής καθημερινότητας.