Τα Τούπιλακ, οι απόκρυφες φιγούρες των Εσκιμώων που έχουν ταυτιστεί με την κουλτούρα της Αρκτικής, αποτελούν τέχνη διεθνούς κλάσης.
Εκεί ψηλά στην Αρκτική, όπου ο ήλιος του μεσονυχτίου γίνεται όλο και πιο μελαγχολικός, καθώς δίνει τη θέση του στο βαθύ σκοτάδι του παγωμένου Βορρά, ανάμεσα στους τοπικούς θρύλους και τους μύθους της φυλής των Ινουίτ, ένας αρχέγονος κόσμος ανοίγεται. Ένας κόσμος γεμάτος μαγικές πρακτικές, δοξασίες και μυστηριακές λατρείες.
Ο ψυχρός άνεμος φυσάει πάνω στο αφιλόξενο χιονισμένο τοπίο, ενώ ένας μεσόκοπος Ινουίτ προσπαθεί με κραυγές να μαζέψει τα σκυλιά του. Βρίσκομαι στην ανατολική Γροιλανδία, στην απομονωμένη κοινότητα του Tiniteqilaaq. Ένα μικρό ψαροχώρι με μόλις 135 κατοίκους, στην ένωση των φιορδ Sermilik προς τα δυτικά και Ikaasatsivaq στα ανατολικά. Τον πλησιάζω διστακτικά, λόγω των σκυλιών, και τον ρωτάω εάν γνωρίζει κάποιον που να μπορεί να μου εξηγήσει τι κρύβεται πίσω από τις ιστορίες των Τούπιλακ, που σήμερα αποτελούν το κατεξοχήν σουβενίρ που βρίσκει κανείς στα τουριστικά καταστήματα της περιοχής. Ο Ατουάτ, όπως είναι το όνομά του, χαμογελάει, μάλλον από περιέργεια για το παράξενο «αίτημά» μου, και λέει: «Έλα το απόγευμα στο κέντρο της κοινότητας. Θα πάμε να βρούμε τον γέρο Tulimaq, που κατάγεται από μια οικογένεια σαμάνων των Saqqaq*». Αργά το απόγευμα, συναντάμε τον γέροντα και το ταξίδι σε ένα απόκοσμο σύμπαν ξεκινάει…
Παγόβουνα και απόκοσμη ομορφιά στα φιορδ του Tiilerilaaq. (Φωτογραφία: AFP/VISUALHELLAS.GR)
ΜΟΡΦΗ ΜΕ ΜΑΓΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
Στα γροιλανδικά η λέξη «Τούπιλακ» (Tupilaq) σημαίνει «η ψυχή ή το πνεύμα κάποιου προγόνου». Είναι μια μικρή αλλόκοτη φιγούρα, σκαλισμένη σε οστά θαλάσσιων θηλαστικών (π.χ. φάλαινα) ή άλλων ζώων, όπως ο τάρανδος. Μια μορφή που προστατεύει τον ιδιοκτήτη της από τους εχθρούς του και αναφέρεται σε μυστηριώδη και απειλητικά πνεύματα. Πηγή έμπνευσης είναι μια σειρά από στοιχεία της μυθολογίας των Ινουίτ. Όπως για παράδειγμα ο Nanook (ο άρχοντας των πολικών αρκούδων), η Akna (η θεά της γονιμότητας και μητέρα της θάλασσας), ο Agloolik (θεός του κακού που ζει κάτω από τον πάγο) και ο Igaluk (θεός του φεγγαριού και αδελφός του ήλιου). Έχει ένα σώμα, ένα με δύο κεφάλια, τέσσερα άκρα, αλλά μοιάζει με κάποιο είδος ζώου σε σύνθετη μορφή. Συχνά έχει παραμορφωμένο πρόσωπο με σκελετικά χαρακτηριστικά και περιβάλλεται από μαγικές δυνάμεις και ιδιότητες.
Η μυθολογία των Ινουίτ (Εσκιμώων), σε όποια πολική περιοχή και αν ζουν αυτοί –την Αλάσκα, τον Καναδά, τη Γροιλανδία–, έχει έναν κοινό άξονα: είναι μια εκδοχή του σαμανισμού, βασισμένη στις αρχές του ανιμισμού. Πολλοί πιστεύουν ότι οι Ινουίτ έχουν προσαρμόσει τη νέα τους θρησκεία, τον χριστιανισμό, στις παραδοσιακές πεποιθήσεις τους για την αρχέγονη κοσμοθεωρία και θεώρηση της ζωής. Ο σαμανισμός μεταξύ των διάφορων εθνολογικών ομάδων των Ινουίτ αναφέρεται σε εκείνες τις πτυχές της παράδοσης που σχετίζονται με τον ρόλο του σαμάνου-μάγου σαν μεσολαβητή μεταξύ ανθρώπων, ψυχών, πνευμάτων και μυθολογικών όντων. Όλες αυτές οι ομάδες αναγνώριζαν την ύπαρξη των Τούπιλακ, απλώς διέφεραν στην ερμηνεία και στα χαρακτηριστικά τους.
Το υλικό κατασκευής των Τούπιλακ ποικίλλει. Πέτρα, οστά, κέρατα ή δόντια ζώων δουλεύονται στο χέρι από έμπειρους τεχνίτες, με αποτέλεσμα μικρά κομψοτεχνήματα.
Για τους Ινουίτ του Καναδά το Τούπιλακ ήταν ένα αόρατο φάντασμα. Μόνο ο σαμάνος μπορούσε να το αντιληφθεί. Ήταν η ανήσυχη ψυχή ενός νεκρού προσώπου, γιατί παραβιάστηκαν οι κανόνες του θανάτου του. Τρομοκρατούσε μια ολόκληρη περιοχή και έτσι ο σαμάνος έπρεπε να το εκφοβίσει για να φύγει μακριά. Για τους Ινουίτ της Αλάσκας είχε τη μορφή μιας χίμαιρας – ένα πλάσμα με ανθρώπινο κεφάλι και μέρη από διάφορα είδη ζώων. Ήταν τόσο επικίνδυνο, που μπορούσε να επιτεθεί σε ολόκληρους οικισμούς και μόνο ο σαμάνος μπορούσε να το αντιμετωπίσει με τη βοήθεια των πνευμάτων. Για τους Ινουίτ της Σιβηρίας το Τούπιλακ ήταν κάτι σαν τον διάβολο στη χριστιανική θρησκεία. Για τους Ινουίτ της Γροιλανδίας εκδηλώθηκε σαν πραγματικό ανθρώπινο δημιούργημα που σκοπό είχε να καταστρέψει τους εχθρούς, ασκώντας μαγικές δυνάμεις πάνω στο θύμα.
Η ιστορία των Τούπιλακ είναι πανάρχαια και φτάνει σε βάθος 5.000 ετών. Το αυθεντικό Τούπιλακ ήταν μια τρομακτική μαγική φιγούρα, κάτι σαν κούκλα βουντού την οποία οι Ινουίτ κατασκεύαζαν σε περασμένες εποχές από τα οστά παιδιών ή διάφορων ζώων και θαλάσσιων θηλαστικών. Φτιάχνονταν στο σκοτάδι, σε μυστικές, απομονωμένες τοποθεσίες, από σαμάνους-μάγους. Ο χειρισμός των οστών γινόταν από τον αντίχειρα και το μικρό δάχτυλο του χεριού αποκλειστικά. Αν η επαφή γινόταν με άλλα δάχτυλα, η προσπάθεια θα ήταν αποτυχημένη. Για το κυρίως σώμα χρησιμοποιούσαν χώμα από τη γη και φύκια. Ύστερα το τύλιγαν με ένα κομμάτι από δέρμα και του έδιναν «ζωή» και δύναμη μέσα από ένα τελετουργικό τραγούδι, συνοδευόμενο από ξόρκια και μάγια. Παρ’ όλα αυτά, ο δημιουργός του Τούπιλακ δεν χρειαζόταν απαραίτητα να είναι κάποιος σαμάνος. Ακόμα και κάποιος εξοικειωμένος με αυτή τη διαδικασία μπορούσε να φτιάξει ένα, εάν ακολουθούσε τα σωστά βήματα, ευλαβικά και προσεκτικά.
Ο Boas Boassen, Ινουίτ της Γροιλανδίας. (Φωτογραφία: Mads Pihl/greenland.com)
Ο σκοπός αυτών των μαγικών «εργαλείων» ήταν η απομάκρυνση του εχθρού ή η προστασία από αυτόν. Πολλές φορές τοποθετούνταν κοντά στη θάλασσα ή σε κορυφές βουνών. Αν είχε μορφή φώκιας, θα τον παρέσυρε προς τα κάτω για να τον πνίξει, ενώ, αν είχε μορφή πολικής αρκούδας, θα τον κατασπάραζε. Aν ήταν ένα αόρατο Τούπιλακ, το οποίο μόνο ο σαμάνος μπορούσε να δει, θα τρόμαζε το θύμα του μέχρι θανάτου ή θα «έκλεβε» την ψυχή του.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
Κανένας δεν βρήκε ποτέ ένα πραγματικό Τούπιλακ. Έχουν εξαφανιστεί μέσα στο βάθος της ιστορίας των Ινουίτ, έτσι απλά όπως κατασκευάστηκαν από γήινα, φθαρτά υλικά. Άλλωστε η ίδια τους η ύπαρξη βασιζόταν στο να παραμένουν κρυμμένα και να μην είναι ορατά στους άλλους. Όταν ο Δανός ναυτικός και εξερευνητής Gustav Frederik Holm έφθασε στα τέλη του 19ου αιώνα στο χωριό Angmagssalik στις ακτές της ανατολικής Γροιλανδίας, αναρωτήθηκε πώς έμοιαζε ένα Τούπιλακ. Οι αυτόχθονες τότε δυσκολεύτηκαν να του το εξηγήσουν και να το περιγράψουν. Έτσι άρχισαν να σκαλίζουν μια μορφή σε ένα κούτσουρο.
Αυτή ήταν και η αρχή της εμπορικής παραγωγής των Τούπιλακ, που σταδιακά εξαπλώθηκε σε όλη τη Γροιλανδία και από μια τρομακτική μαγική δύναμη εξελίχθηκε σε ένα δημοφιλές τοπικό παραδοσιακό αναμνηστικό. Τα τελευταία χρόνια, η παραγωγή των Τούπιλακ αποτελεί την κύρια λαϊκή χειροτεχνία. Το υλικό κατασκευής τους ποικίλλει: από πέτρα και ελαφρόπετρα, από κόκαλα ζώων (φώκια και φάλαινα), από κέρατα και κόκαλα ταράνδων, από τα δόντια όλων των παραπάνω κ.λπ. Σήμερα, οι Γροιλανδοί σπάνια χρησιμοποιούν τα Τούπιλακ για να προκαλέσουν κακοτυχία ή κίνδυνο στους άλλους. Με περισσή δεξιοτεχνία προσπαθούν μέσα από την τέχνη να αποτυπώσουν σκηνές που διηγείται η παράδοσή τους, αλλά και στιγμές από την καθημερινή εμπειρία και τη σχέση τους με το περιβάλλον.
Ο καλλιτέχνης Gedion Qeqe επί το έργον. (Φωτογραφία: Aningaaq R Carlsen/Visit Greenland)
Ωστόσο, μόνο τα τελευταία χρόνια ο υπόλοιπος κόσμος αναγνώρισε το γεγονός ότι αυτές οι φιγούρες αποτελούν τέχνη διεθνούς κλάσης. Οι Nicolai Belsen, Sοren Pipps και Jonas Paulsen είναι μερικοί από τους γνωστότερους δημιουργούς Τούπιλακ στην ανατολική ακτή της Γροιλανδίας. Ξεχωρίζει ο Gedion Qeqe, που παραμένει ο πιο διάσημος καλλιτέχνης Τούπιλακ στο νησί και αποτελεί ένα πρόσωπο-σύμβολο για τους ανθρώπους της περιοχής. Η πώλησή τους σήμερα, εκτός από αξιόλογο αναμνηστικό για τον ταξιδιώτη, αποτελεί και σημαντική πηγή εισοδήματος για τους ντόπιους. Πωλούνται σε όλα τα τουριστικά καταστήματα της περιοχής, με κόστος από 80 έως και 500 ευρώ το τεμάχιο, ανάλογα με το μέγεθος, το υλικό κατασκευής και τον δημιουργό.
Βρίσκομαι σε ένα μικρό κατάστημα με αναμνηστικά στο Kulusuk, εντυπωσιασμένος με τα περίτεχνα και αινιγματικά Τούπιλακ, που μοιάζουν έτοιμα να μοιραστούν το καθένα και μια ξεχωριστή ιστορία. Δεν θα μπορούσα να αντισταθώ στον πειρασμό να αποκτήσω και εγώ μερικά κομμάτια, για να μου θυμίζουν με νοσταλγία τον απομονωμένο αυτό τόπο με τη γαλήνια ομορφιά. Έναν τόπο στον οποίο συναντάει κανείς έναν από τους πιο σκληροτράχηλους και ευγενικούς λαούς του πλανήτη και απλόχερα προσφέρει στον ταξιδιώτη εικόνες που πραγματικά κόβουν την ανάσα.
* Ο πολιτισμός των Saqqaq είναι ένας από τους τρεις πιο σημαντικούς παλαιο-αρκτικούς πολιτισμούς των Ινουίτ, μαζί με τον Dorset και τον Independence I.