«Δεν υπάρχει κανένα σημείο του που να μη σε κοιτά. Πρέπει ν’ αλλάξεις τη ζωή σου», γράφει μπροστά σε έναν αρχαϊκό κορμό του Απόλλωνα ο ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε.
Για περίπου 2,5 αιώνες τώρα στη Δύση βλέπαμε στην τέχνη κάτι που μας ωθεί σε αλλαγή. Από τότε δηλαδή που γεννήθηκε η φιλοσοφική έννοια της τέχνης και τον πληθυντικό των τεχνών διαδέχθηκε ο ενικός της αυτονομίας της τέχνης, συνδέσαμε θεμελιωδώς την τέχνη με την πρόοδο.
Η έννοια της τέχνης ως κοινός παρονομαστής, ικανός να συναθροίσει έργα εντελώς διαφορετικών προελεύσεων κάτω από π.χ. τη στέγη ενός μουσείου, υπερβαίνοντας και καταλύοντας τη λατρευτική ή αυλική λειτουργία των τεχνών, μας έκανε να βλέπουμε στα έργα κάτι που μας διανοίγει ένα μέλλον.
Αυτός ο παρονομαστής που δήλωνε την αυτονομία τού κάθε έργου ξεχωριστά, την αυτονομία μιας αισθητής μορφής, καθώς το αισθητό είναι ένα άγγιγμα των αισθήσεων σε παρόντα χρόνο, δήλωνε ταυτόχρονα την αυτονομία ενός παρόντος αποσπασμένου από την αλυσίδα του χρόνου. Ενα αυτόνομο παρόν που παραπέμπει στο μέλλον;
Η αυτονομία της τέχνης, αυτή η επινόηση της νεωτερικότητας, σημαίνει ότι ένα έργο τέχνης είναι ένα ζωντανό παρόν. Δεν συρρικνώνεται σε κάτι ήδη σχηματισμένο, σε μια ιδέα, σε ένα μήνυμα. Αν εκφράζει ιδέες, είναι αυτές οι ιδέες ως άγγιγμα. Είναι μορφή ως πράξη, κίνηση: ο ρυθμός με τον οποίο μας αγγίζει ένα νόημα, η λάμψη ενός χρώματος, ο ήχος ενός τόνου. Ως αυτόνομο, δεν είναι απλώς το αισθητό ένδυμα ενός νοήματος, μιας ιδέας, δεν ντύνει ένα νόημα που παίρνει από αλλού.
Δίνει το ίδιο, εξ εαυτού το νόημά του, το δίνει φανερώνοντάς το σε κάθε σημείο της επιφάνειάς του, στην εκφορά κάθε λόγου του, στην εκτύλιξη κάθε δρώμενου, με κάθε τόνο. Είναι το νόημά του ως μορφή ζωντανή και έμψυχη, όχι ένα αντικείμενο που κοιτάμε και αποκρυπτογραφούμε. Το βλέπουμε να μας κοιτάζει. Σε πανόπτη Αργο με χίλια μάτια μετατρέπει η τέχνη τις μορφές της, λέει ο Χέγκελ στις παραδόσεις του για την Αισθητική.
Αν ένα έργο είναι ένα σχήμα που ανήκει κάθε φορά πολιτισμικά σε μια εποχή, προϊόν και έκφραση μιας ιστορικής στιγμής, εφόσον είναι τέχνη είναι ταυτόχρονα ζωντανό, είναι κίνηση. Δεν συρρικνώνεται σε ένα δοσμένο σχήμα, αντίθετα, υπερβαίνει το σχήμα του μέσα στη μορφή του.
Κοιτάζοντάς μας, ένα έργο, μας απευθύνει την κίνηση που καθιστά την αισθητή μορφή του ζωντανή, το νέο που αναβλύζει μέσα στο σχήμα του. Μας απευθύνει την κίνηση –την αλλαγή– ως παρόν. Δικό μας.
«Πρέπει ν’ αλλάξεις τη ζωή σου». Οταν ο κορμός του Απόλλωνα δεν υπηρετεί πια τη λατρεία του, όταν στεκόμαστε μπροστά του χωρίς να αποτίουμε φόρο τιμής στον Απόλλωνα, η ζωή που αναβλύζει μέσα στο γλυπτό, αυτό που μας μιλάει και μας κοιτάζει κοιτώντας το, δεν μας τοποθετεί ως θνητούς σε σχέση με ένα θείο. Το ρίγος που μας προκαλεί η παρουσία του δεν παρακολουθεί την κίνηση της λάμψης ενός άλλου, αθάνατου. Δημιουργεί εντός του δικού μας παρόντος ένα πλεόνασμα, μια κίνηση μέσα στο τώρα, που μας σπρώχνει μπροστά. Ο στίχος αυτός του Ρίλκε συνοψίζει αισθητικά μια ολόκληρη εποχή που ξεκινά στη νεωτερικότητα και μοιάζει να εξαντλείται στις αρχές του 21ου αιώνα. H εποχή που ξεκινάει όταν αρχίσαμε να στεκόμαστε μπροστά σε εικόνες με θρησκευτικό περιεχόμενο χωρίς να κλίνουμε το γόνυ, βλέποντας σ’ αυτές ένα έργο τέχνης, καθώς ο κύκλος των θεμάτων που θεωρούνταν άξια να περάσουν το κατώφλι της τέχνης, χάρη στην αυτονομία της, σιγά-σιγά διευρυνόταν και εντέλει το καθετί γινόταν για την τέχνη ισάξιο, η εποχή αυτή φτάνει στον 20ό αιώνα να εμπερικλείει τα πάντα, όχι απλώς κάθε θέμα, αλλά το οτιδήποτε ως αισθητή μορφή.
«Είναι αυτό τέχνη ή να το πετάξω;» (εννοείται στα σκουπίδια) ήταν μια περιπαικτική φράση για την τέχνη που κυκλοφορούσε πριν από κάποια χρόνια στη Γερμανία, όταν το 2011 ένα συνεργείο καθαρισμού κατέστρεψε περνώντας για σκουπίδι ένα έργο αξίας 800.000 ευρώ του καλλιτέχνη Μάρτιν Κίπενμπεργκ από το 1987, πράγμα που είχε ξανασυμβεί στη δεκαετία του ’70 με έργα του Γιόζεφ Μπόις και έχει συμβεί πολλές φορές έκτοτε.
Καθώς τα πάντα σήμερα μπορούν να γίνουν τέχνη και στο βήμα ενός αυτόνομου παρόντος κοιτώντας μας μπορεί να ανέβει οτιδήποτε, ο ενικός της τέχνης ακούγεται παρωχημένος. Τέχνη είναι λιγότερο μια μορφή που ξεχωρίζει από τις άλλες με την αυτονομία της αισθητής της έντασης, και περισσότερο μια μορφή που μας ανοίγει τα μάτια σε άλλες μορφές, προς διάφορες κατευθύνσεις μέσα στο παρόν μας: στην κίνηση, στην ένταση, στην αλλαγή που ήδη το διαμορφώνει.
Σήμερα που η τεχνολογία έχει διαρρήξει τον ένα ορίζοντα που επί περίπου 2,5 αιώνες έβλεπε η Δύση στην Ιστορία και μας εκθέτει σε έναν κόσμο μεταποικιακό, ρευστό και πολλαπλό, «πρέπει ν’ αλλάξεις τη ζωή σου» μοιάζει να μη μας σπρώχνει προς το μέλλον. Αντί να μας ωθεί να ενσωματώσουμε τη ζωή των καλλιτεχνικών μορφών στη ζωή μας και να μεταμορφώσουμε το παρόν, μοιάζει να μας απευθύνει την κίνηση, την αλλαγή που ήδη συμβαίνει: να μας ανοίγει ως δίοδος στην πολύμορφη ροή που συνιστά το παρόν μας.
* Η κ. Μαρίτα Τατάρη είναι επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας στις Ηνωμένες Πολιτείες και υφηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Ρουρ, στο Μπόχουμ της Γερμανίας.
Επιμέλεια: ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ