Η Συνθήκη της Λωζάννης, που υπεγράφη στις 24/7/1923 μεταξύ των Συμμαχικών Δυνάμεων και της Τουρκίας, αποτέλεσε την τελευταία πράξη του περίφημου Ανατολικού Ζητήματος, επικυρώνοντας τον ενταφιασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη διεθνή αναγνώριση του νέου κεμαλικού τουρκικού κράτους και τον καθορισμό της εδαφικής και πληθυσμιακής φυσιογνωμίας του ευρύτατου γεωγραφικού πεδίου από το νοτιοανατολικό άκρο της ευρωπαϊκής ηπείρου έως τις βορειοδυτικές παρυφές της Μέσης Ανατολής. Η συνομολόγηση της Συνθήκης της Λωζάννης αποτελεί σημείο καμπής της Νεότερης Ιστορίας τόσο της Ελλάδας όσο και της Τουρκίας, καθώς η ιστορική αυτή συνθήκη οριοθέτησε το ελληνοτουρκικό εδαφικό καθεστώς και κατ’ επέκτασιν την ισορροπία στις σχέσεις ανάμεσα στην Αθήνα και στην Αγκυρα.
Η τουρκική διπλωματία στη Λωζάννη κατάφερε τη σύμπτωση των ακραίων ορίων της εδαφικής της κυριαρχίας με τα προκαθορισμένα όρια του κεμαλικού «Εθνικού Συμβολαίου» (Misak- Millî) του Ιανουαρίου 1920. Εξασφάλιζε τη ματαίωση της δημιουργίας ανεξάρτητου αρμενικού κράτους και αυτόνομης κουρδικής οντότητας στα ανατολικά της σύνορα και κατοχύρωσε την κυριαρχία της στο ανατολικό τμήμα της Θράκης.
Ουσιαστικά με τη Συνθήκη της Λωζάννης επιτεύχθηκε η αποκατάσταση του τουρκικού παράγοντα σε ιθύνουσα θέση στον ευρύτερο χώρο της Εγγύς Ανατολής με εξαιρετικά γεωστρατηγικά και γεωοικονομικά ερείσματα.
Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία αποποιήθηκε κάθε κυρίαρχο δικαίωμα επί του εδάφους της βρετανοκρατούμενης Κύπρου και αποδέχθηκε την προσάρτηση στην Ελλάδα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, πλην της Ιμβρου και της Τενέδου, λόγω της στρατηγικής τους θέσης στο στόμιο των Στενών των Δαρδανελλίων.
Η Συνθήκη της Λωζάννης σηματοδοτεί και ένα νέο προσανατολισμό και για την Ελλάδα, η οποία εδραίωσε την κυριαρχία της επί της στρατηγικής σημασίας Δυτική Θράκη, ενώ εξασφάλισε την πρωτοκαθεδρία της στον νευραλγικό χώρο του Αιγαίου. Εδωσε την ευκαιρία στην ελληνική εξωτερική πολιτική να αναδιαμορφώσει τις στρατηγικές της επιλογές, υποκαθιστώντας την πολιτική του αλυτρωτισμού με την επιδίωξη της κατοχύρωσης της ασφάλειας και της ακεραιότητας της εθνικής της επικράτειας. Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα εξελίχθηκε σε σημαντικό στρατηγικό παράγοντα σταθερότητας στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο.
Πέραν των εδαφικών διευθετήσεων, στη Λωζάννη υπεγράφη, σε διμερές επίπεδο από τους αρχηγούς της ελληνικής και τουρκικής αντιπροσωπείας Ελευθέριο Βενιζέλο και Ισμέτ πασά αντιστοίχως, συμβατικό κείμενο για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών (30/1/ 1923). Η υποχρεωτική ανταλλαγή αφορούσε σχεδόν 355.000 μουσουλμάνους της Ελλάδος και ένα εκατομμύριο και πλέον ελληνορθόδοξους Μικρασιάτες και Ανατολικοθρακιώτες. Παρά τα σοβαρά ανθρωπιστικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που προξένησε η μαζική έξοδος του ελληνισμού της Ανατολής, η συγκέντρωση του μείζονος τμήματος της εθνικής οικογένειας στα εδάφη της ελληνικής επικράτειας οδήγησε στην ανάδειξη μιας εθνικά και πληθυσμιακά ομοιογενούς Ελλάδος.
Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν 86.793 μουσουλμάνοι της ελληνικής Θράκης και οι 111.200 ελληνορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης, της Ιμβρου και της Τενέδου, με τη Συνθήκη της Λωζάννης να προβλέπει την προστασία των μειονοτικών και θρησκευτικών τους δικαιωμάτων (άρθρα 37-45). Ειδικά για την Ιμβρο και την Τένεδο.
Εξασφαλίστηκε, επίσης, η παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην ιστορική του έδρα, το Φανάρι. Η Συνθήκη της Λωζάννης αποδεικνύεται εφτάψυχη, διαχρονική και επίκαιρη. Συνιστά ακόμη και σήμερα τη νομική και πολιτική βάση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, παρά τις συνεχείς παραβιάσεις της από την Αγκυρα και τις πρόσφατες αυθαίρετες δηλώσεις του Τούρκου ηγέτη Ταγίπ Ερντογάν για ανάγκη «επικαιροποίησής» της.
*Ο κ. Αλέξης Αλεξανδρής είναι πρέσβης ε.τ.