«Τσι Μεγάλες Αποκρές κουζουλεύονται κ’ οι γρες»
Σαν περάσει ο «κρυαρίτης» Ιανουάριος, ακολουθεί ο Φεβρουάριος, ο τελευταίος χειμωνιάτικος μήνας, που μπορεί, σαν θυμώσει, μες στο χιόνι να μας χώσει, σηματοδοτεί όμως και το οριστικό τέλος του χειμώνα. Πήρε την ονομασία του από τη λατινική λέξη «februum», που σημαίνει «κάθαρση», και τη ρωμαϊκή γιορτή καθαρμού και εξαγνισμού Februa που τελούνταν στη Ρώμη αυτό το διάστημα. Παρετυμολογικά, οι Έλληνες τον λέμε και «Φλεβάρη», γιατί τότε «ανοίγουν οι φλέβες της γης» και γεμίζουν οι κοίτες των ποταμών και τα ρυάκια με κρυστάλλινα νερά από τις πολλές βροχές. Στις 2 του μήνα, της Υπαπαντής, γίνονται καιρικές προβλέψεις: «καλοκαιριά της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας» και «Παπαντή καλοβρεμένη, η κοφίνα γεμισμένη», έλεγαν και πίστευαν πως ό,τι καιρό κάνει της Υπαπαντής θα κάνει για τις επόμενες σαράντα ημέρες.
Ξυπνήματα
Φεβρουάριος ίσον Αποκριά, γιορτή πανάρχαια που ανάγεται στους προθρησκευτικούς ακόμη χρόνους, με αφορμή το ξύπνημα της φύσης μετά τη χειμωνιάτικη νάρκη. Η φύση αναγεννιέται οργιαστικά, η ζωή νικά τον θάνατο και ο άνθρωπος λαχταρά κι αυτός να ακολουθήσει το παράδειγμά της και να υποβοηθήσει τη διαιώνιση του είδους του. Έτσι ξεκινούν οι πρώτες γιορτές γονιμικού χαρακτήρα, όπου η ίδια η πράξη της αναπαραγωγής και τα σύμβολά της υμνούνται για να επιτευχθεί η γονιμότητα σε ανθρώπους, φυτά και ζώα. Οι γιορτές ξεκίνησαν με δρώμενα διονυσιακού χαρακτήρα και τις γυναίκες, ως φορείς ζωής, να πρωταγωνιστούν, κρατώντας ξύλινα φαλλικά σύμβολα και κάνοντας κινήσεις αναπαράστασης της ερωτικής πράξης, συχνά πάνω σε φρεσκοοργωμένη γη. Οι γιορτές αυτές, βαθιά ριζωμένες στο συλλογικό ασυνείδητο των ανθρώπων, συνεχίζονται σχεδόν απαράλλακτες ακόμη και με την καθιέρωση του χριστιανισμού. Οι πρώτοι πατέρες της Εκκλησίας πολέμησαν τα γονιμικά αυτά έθιμα, τις μεταμφιέσεις, την αθυροστομία, αλλά εις μάτην: συνεχίζονται ακόμη και σήμερα σε όλη τη χώρα, όπως τα Μέριου ή οι Κουδουνοφόροι του Σοχού στη Θεσσαλονίκη, οι Γέροι στη Σκύρο, οι Γενίτσαροι και οι Μπούλες στη Νάουσα, το Μπουρανί του Τυρνάβου. Οι άνδρες φορούν δέρματα τράγων στο σώμα, για να μεταφερθεί και σε αυτούς, μαγικώ τω τρόπω, η παροιμιώδης αναπαραγωγική ορμή αυτού του ζώου. Ζώνονται με κυπριά δεκάδων κιλών γύρω από τη μέση τους και κινούνται άσεμνα, κάνοντας εκκωφαντικό θόρυβο. Είναι ένα διάλειμμα στην αυστηρότητα των κοινωνικών κανόνων, αναγκαίο και λυτρωτικό, σε ένα γενικό κλίμα αμφισβήτησης της αυστηρότητας, του καθωσπρεπισμού και της δαιμονοποίησης της ερωτικής συμπεριφοράς. Κυρίως όμως διατράνωνε την αέναη διαιώνιση της ζωής μέσω της ερωτικής επαφής και τη νίκη της επί του θανάτου.
Οι Τρανές Αποκριές
Σε αυτό το κλίμα κυλάει ολόκληρη η Αποκριά και κορυφώνεται τις δύο τελευταίες εβδομάδες του Τριωδίου. Την προτελευταία, την Κρεατινή, γίνεται κατανάλωση κρέατος με αποκορύφωμα την Τσικνοπέμπτη, όταν ακόμη και η πιο φτωχή οικογένεια πρέπει να «τσικνώσει στη γωνιά της», συνήθως χοιρινό από τα χοιροσφάγια της εποχής. Η κορύφωση της Αποκριάς έρχεται την τελευταία εβδομάδα, της Τυρινής ή Τυροφάγου, οπότε καταναλώνονται φαγητά με βάση το γάλα και το τυρί: τυρόπιτες, γαλατόπιτες, γαλακτομπούρεκα. Το τελευταίο Σάββατο του Τριωδίου είναι το πρώτο Ψυχοσάββατο και σύμφωνα με πανάρχαιο έθιμο ενθυμούμαστε, «μακαρίζουμε» τους οικείους νεκρούς, τρώγοντας μακαρόνια σε συνταγές αλμυρές και γλυκές.
Η γλυκιά πίτα της συγχώρεσης
Στο Σοχό της Θεσσαλονίκης, με το περίφημο καρναβάλι του, το Σάββατο της Τυρινής, κατά το έθιμο «προστάβανι», οι νέοι προσφέρουν στους γηραιότερους ένα πορτοκάλι και τους φιλούν το χέρι ζητώντας τους συγχώρεση, πριν ξεκινήσει η Σαρακοστή. Όπως μας λέει ο κ. Δημήτρης Αθανασιάδης του τοπικού συλλόγου, την ημέρα αυτή ετοιμάζεται μια γλυκιά πίτα: Βράζουν 2 φλιτζάνια ρύζι Καρολίνα Σερρών, το αλατίζουν ελαφρά, το στραγγίζουν και το ανακατεύουν με 125 γρ. βούτυρο, 800 γρ. γάλα, 5 αυγά, λίγη ζάχαρη και κανέλα. Στρώνουν 1 χειροποίητο φύλλο σε μεγάλο ταψί, απλώνουν τη γέμιση, σκεπάζουν με δεύτερο φύλλο, ραντίζουν με νερό, τη χαράσσουν, τη λαδώνουν και την ψήνουν για 50 λεπτά στους 180°C. Σύμφωνα με το έθιμο, ο καθένας τη μοιράζει απαραίτητα σε τρία σπίτια.