«Στη Θεσσαλονίκη αισθάνομαι σαν να βρίσκομαι στο σπίτι μου. Εχω τις πιο ευχάριστες αναμνήσεις από την πόλη, από ανθρώπους της, από τα θαυμάσια βυζαντινά της μνημεία. Γι’ αυτό, το 2014, συγκέντρωσα την οικογένειά μου και γιορτάσαμε εκεί τα ενενηκοστά (90ά) μου γενέθλια».
Για τον Χάλμαρ Τορπ (Hjalmar Torp), ομότιμο καθηγητή του πανεπιστημίου του Οσλο και μέλος της νορβηγικής Ακαδημίας Επιστημών, το «σπίτι» του ήταν η Ροτόντα. Μέσα στο αριστουργηματικό μνημείο παγκόσμιας εμβέλειας έκανε τα πρώτα του ερευνητικά βήματα. Νεαρός αρχαιολόγος ακόμη, το 1953, ανεβασμένος στις σκαλωσιές επί μήνες, κι αργότερα σε πολυήμερες επισκέψεις, αποτύπωνε νυχθημερόν τον αυτοκρατορικό ναό, την πολύπλοκη ψηφιδωτή του διακόσμηση. Σήμερα, στα 94 του χρόνια, ευχαριστώντας την πόλη και τους Ελληνες συναδέλφους του που του έδωσαν τα κλειδιά, κυριολεκτικά και μεταφορικά, να ολοκληρώσει τη μακροχρόνια έρευνά του, μας επιστρέφει την ευγνωμοσύνη του με μια ενδελεχή μονογραφία.
Η δίτομη έκδοση «Η Ροτόντα στη Θεσσαλονίκη – Αρχιτεκτονική και Ψηφιδωτά» (La Rotonde Palatine a Thessalonique – Architecture et Mosaiques) που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν στα γαλλικά, είναι έργο ζωής. Στον πρώτο τόμο, ο συγγραφέας καταγράφει τα αρχαιολογικά δεδομένα, τις αρχιτεκτονικές φάσεις και τα χρονολογικά προβλήματα του μνημείου. Αναλύει τις παραστάσεις των ψηφιδωτών, των χρωμάτων και της τεχνικής και ερμηνεύει με βάση τις ιστορικές και θεολογικές πηγές την εικονογραφία της διακόσμησης. Περισσότερες από 500 εικόνες (σχέδια, αποτυπώσεις, φωτογραφίες κ.ά.) τεκμηριώνουν τα συμπεράσματα στον δεύτερο τόμο που αποτελεί μοναδική μαρτυρία για τη Ροτόντα. Είχε προηγηθεί ένα μικρότερο συνοπτικό βιβλίο «Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης και τα ψηφιδωτά της» (2016, εκδόσεις Καπόν) στα ελληνικά, το οποίο συνυπογράφει με την αρχαιολόγο Μπέντε Κίλεριχ.
«Η Ροτόντα είναι ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά και καλλιτεχνικά μνημεία», λίγες μέρες πριν αναχωρήσει από το Οσλο για την Αθήνα όπου θα παρουσιάσει τη δίτομη έκδοσή του στο πλαίσιο εκδήλωσης (13 Μαρτίου) για τα 30 χρόνια παρουσίας και επιστημονικής δραστηριότητας του Νορβηγικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα. «Δεν έχουν διατηρηθεί άλλα ψηφιδωτά τόσο υψηλής ποιότητας από την ύστερη αρχαιότητα και την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Είναι κατά πολύ ωραιότερα από όλα τα ψηφιδωτά που υπάρχουν όχι μόνο στη Θεσσαλονίκη, αλλά γενικότερα σε περιοχές του τότε ρωμαϊκού κόσμου. Χρειάζεται χρόνος για να κατανοήσει κανείς όλες τις τεχνικές, αισθητικές και εικονογραφικές πτυχές της πλούσιας και πολύπλοκης εικονογραφίας του».
Ο Χάλμαρ Τορπ στη Ροτόντα το 2014, όταν ήρθε στη Θεσσαλονίκη για να γιορτάσει τα 90ά του γενέθλια.
Τα κλειδιά του μνημείου
Στην πρώτη του αποστολή, το 1953, είχε την τύχη να δουλέψει δίπλα στον σπουδαίο ζωγράφο Φώτη Ζαχαρίου που διηύθυνε τις εργασίες αποκατάστασης και καθαρισμού των ψηφιδωτών ενόψει του Διεθνούς Συνεδρίου Βυζαντινών Σπουδών (Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 1935). «Εξαρχής είχα την πλήρη υποστήριξη των εφόρων αρχαιοτήτων (Στυλιανού Πελεκανίδη και Χαράλαμπου Μακαρόνα). Μου εμπιστεύθηκαν τα κλειδιά του μνημείου. Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Απρίλιο εκείνης της χρονιάς, οι σκαλωσιές ήταν το αγαπημένο μου μέρος. Επί ώρες σχεδίαζα, κρατούσα σημειώσεις, φωτογράφιζα, συζητούσα με τον Φώτη Ζαχαρίου. Συνδέθηκα μαζί του με βαθιά φιλία, ήταν για μένα δάσκαλος – πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τα υλικά και την τεχνική της ψηφιδωτής τέχνης».
Σε ποια βασικά συμπεράσματα καταλήγει η 65χρονη έρευνα και πού διαφοροποιούνται με τα αποτελέσματα άλλων ερευνητών; «Ενα βασικό συμπέρασμα είναι ότι η Ροτόντα του Γαλερίου μετατράπηκε σε ναό και διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά την εποχή του Θεοδοσίου Α΄ (379-395). Ορισμένοι Ελληνες ερευνητές (Χαράλαμπος Μπακιρτζής) εκτιμούν ότι η Ροτόντα χτίστηκε και διακοσμήθηκε υπό τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου, περίπου το 325 μ.Χ., και ότι το κτίριο προοριζόταν να χρησιμεύσει ως μαυσωλείο του».
Αυτές και πολλές άλλες πολύτιμες πληροφορίες παραδίδει στους ερευνητές το ογκώδες έργο του Νορβηγού αρχαιολόγου που είχε την τύχη να δει το πολύπαθο μνημείο ενσωματωμένο στον πολεοδομικό ιστό της μεταπολεμικής Θεσσαλονίκης, πληγωμένο από τον σεισμό του 1978 αλλά και αναστηλωμένο. «Περιηγήθηκα το μνημείο τον Δεκέμβριο του 2015, απελευθερωμένο από τις σκαλωσιές έπειτα από τέσσερις δεκαετίες. Τώρα είναι εύκολο να διακρίνει κανείς όλες τις ζώνες των ψηφιδωτών στους τρούλους και να έχει μια ολοκληρωμένη αίσθηση του υποβλητικά μεγάλου εσωτερικού χώρου. Η αποκατάστασή του είναι υψηλών προδιαγραφών.
Μια σημαντική πτυχή της επιτυχίας, ήταν ότι τα ψηφιδωτά δεν αποκολληθήκαν από τους τοίχους αλλά συντηρήθηκαν επιτόπου. Αυτό που βιώνουμε πλέον στη Ροτόντα είναι το αυθεντικό μεγαλείο ενός από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία του κόσμου».