Οι παράπλευρες ωφέλειες του λαϊκισμού

Οι παράπλευρες ωφέλειες του λαϊκισμού

3' 39" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ξεκινώ με ομολογία αυτοαναίρεσης. Θεωρώ λάθος τη χρήση του όρου «λαϊκιστές». Τον χρησιμοποιώ για να συνεννοηθούμε, αλλά πιστεύω ότι η αποδοχή του προσφέρει μια νίκη στους λαϊκιστές. Γιατί το επιτήδεια απλοϊκό αφήγημά τους χωρίζει ακριβώς τον πολιτικό κόσμο σε «ελίτ» και «λαό», όπου εκείνοι (οι λαϊκιστές) εκπροσωπούν δήθεν αυθεντικά τον λαό ενώ οι αντίπαλοί τους είναι οι ελίτ ή οι «υπηρέτες» τους. Η αγγλική και η ελληνική γλώσσα διαθέτουν μια ωραία ελληνική λέξη για να περιγράψουν τους λαϊκιστές: δημαγωγοί. Γιατί η προπαγάνδιση του ψεύδους, η υποκριτική κολακεία της «σοφίας του λαού», ο λόγος που υποδαυλίζει την αμάθεια, την προκατάληψη, την ανασφάλεια, τη μισαλλοδοξία, όλα αυτά είναι στρατηγήματα των δημαγωγών από την εποχή του Κλέωνα (όπως τουλάχιστον τον κατέγραψε η μεροληπτική εργογραφία του Θουκυδίδη και του Αριστοφάνη).

Αν οι λαϊκιστές προωθούσαν απλώς τα συμφέροντα της πλειοψηφίας, τότε όλοι οι δημοκράτες θα όφειλαν να είναι λαϊκιστές. Δεν κάνουν αυτό όμως οι δημαγωγοί. Πρώτον, συσκοτίζουν τις επιμέρους αντιθέσεις στο εσωτερικό των κοινωνιών, που δεν είναι συγκρούσεις «λαού» και «ελίτ», αλλά αντιθέσεις ομάδων με διαφορετικά συμφέροντα. Η διχαστική ρητορική των λαϊκιστών-δημαγωγών δαιμονοποιεί έναν εσωτερικό ή εξωτερικό εχθρό για να συγκαλύπτει τις κοινωνικές αντιθέσεις και τα ειδικότερα διλήμματα (trade offs). Ο Τραμπ λέει στον ανθρακωρύχο της Βιρτζίνια ότι αιτία της δυστυχίας του είναι οι φιλελεύθερες ελίτ που υπερασπίζονται το ελεύθερο εμπόριο και επιτρέπουν στους μετανάστες να περνούν τα σύνορα, ενώ μειώνει τους φόρους στο πλουσιότερο 1%, απορρυθμίζει τη Γουόλ Στριτ και καταλύει την υγειονομική ασφάλιση Ομπάμα, που φτιάχτηκε ακριβώς για τους αδύναμους.

Δεύτερον, οι λαϊκιστές δημαγωγοί επιδιώκουν την πρόσκαιρη ευφορία των ψηφοφόρων, υιοθετώντας ανεύθυνα μέτρα των οποίων το αυριανό κόστος θα πέσει βαρύτερο στις πλάτες της πλειονότητας, ως φόροι, ύφεση, πληθωρισμός, απώλεια επιχειρήσεων, απασχόλησης, εισοδημάτων, εθνικής ισχύος. Η ανευθυνότητα είναι ίδιον των δημαγωγών και η πραγματικότητα τιμωρεί τη χώρα που τους εμπιστεύεται.

Ομως, μπορεί παρά ταύτα να αντλήσει ωφέλειες η δημοκρατία από την ύπαρξη των λαϊκιστών; Ακόμα περισσότερο, μπορεί να υπάρξει «καλός» λαϊκισμός, στην υπηρεσία υπεύθυνων πολιτικών που προάγουν το δημόσιο συμφέρον;

Η υιοθέτηση λόγου απλού και κατανοητού, η κινητοποίηση του συναισθήματος, η ενσυναίσθηση, η επιστράτευση της συγκίνησης, η δύναμη της εικόνας, η οικειοποίηση ποπ και λαϊκής κουλτούρας, η παρουσία σε λαϊκές εκπομπές και πρωινάδικα, η αδιαμεσολάβητη επικοινωνία με το μέγιστο εύρος πολιτών, όλα αυτά θα έλεγε κανείς έρχονται κατευθείαν από το οπλοστάσιο του λαϊκισμού. Ομως βοήθησαν εκατομμύρια Αμερικανών να αναδείξουν δύο φορές πρόεδρο έναν βαθιά ευφυή, στοχαστικό, μετριοπαθή, φιλελεύθερο Ομπάμα. Δεν υπάρχει πολιτική αποτελεσματικότητα χωρίς επιστράτευση της απλούστευσης, της γενίκευσης, της υπερβολής, της συναισθηματικής ενεργοποίησης των πολιτών. Η κρίσιμη διαφορά από τους δημαγωγούς-λαϊκιστές είναι διαφορά μεγέθους, βαθμού, ύφους, ήθους, σκοπού και περιεχομένου του μηνύματος.

Η υιοθέτηση στοιχείων λαϊκιστικού λόγου μπορεί να υπηρετήσει προοδευτικά κινήματα όταν ισχυρές συμπαιγνίες του status quo μπλοκάρουν τις αναγκαίες αλλαγές. Η αναμέτρηση του προοδευτικού κινήματος στις ΗΠΑ με τους robber barons χρησιμοποίησε τη δυναμική του λαϊκισμού προκειμένου να επιφέρει την υιοθέτηση αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας, περιορισμών στη Γουόλ Στριτ, κοινωνικών προγραμμάτων των Ρούζβελτ και Τζόνσον. Ο αριστερός λαϊκισμός της Οκάσιο Κορτές και του Μπέρνι Σάντερς κινητοποιεί ευρύτερα στρώματα απέναντι στις διευρυνόμενες ανισότητες της αμερικανικής κοινωνίας.

Πριν από ένα χρόνο χιλιάδες μαθητές στις ΗΠΑ, οργισμένοι από τις μαζικές δολοφονίες συνομηλίκων τους, διαδήλωναν προκειμένου το Κογκρέσο (αιχμάλωτο πανίσχυρων λόμπι) να νομοθετήσει τον περιορισμό της οπλοχρησίας. Σήμερα χιλιάδες μαθητές στην Ευρώπη κινητοποιούνται για την προστασία του πλανήτη από την παγκόσμια κλιματική αλλαγή.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την αφύπνιση ενός ευρέος προοδευτικού κινήματος που να μπορεί να αντιταχθεί στην εθνικιστική δημαγωγία του Τραμπ χωρίς την επιστράτευση κάποιας λαϊκιστικής ρητορικής. Η φορολογική δικαιοσύνη, η καταπολέμηση των φορολογικών παραδείσων και της επιθετικής φοροαποφυγής απαιτούν ίσως την επιστράτευση ενός προοδευτικού λαϊκισμού στην υπηρεσία του δημόσιου συμφέροντος.

Ο αντιδραστικός εθνικολαϊκισμός των Κίτρινων Γιλέκων στη Γαλλία ανέδειξε την ανάγκη να αντιμετωπιστούν οι διευρυνόμενες αποκλίσεις. Κατέδειξε επίσης την απουσία προτάσεων, τον αντισημιτισμό και την καταστροφική βία των Κίτρινων Γιλέκων, αυξάνοντας τη δημοτικότητα Μακρόν και κινητοποιώντας μια δημοκρατική απάντηση στην πρόκληση του δημαγωγικού λαϊκισμού: έναν μεγάλο εθνικό διάλογο (grand débat) του προέδρου Μακρόν στις πόλεις και στα δημαρχεία της γαλλικής υπαίθρου. Συχνά οι δημοκρατικές ελίτ τείνουν να αποκόπτονται από τον απλό άνθρωπο που δεν ξέρει πώς χαράσσεται η νομισματική πολιτική ή πώς λειτουργούν οι αγορές, αλλά πασχίζει να πληρώσει το νοίκι, αγωνιά να φτάσει η σύνταξη, ξαγρυπνά στον φόβο το παιδί του να μείνει άνεργο. Οι λαϊκιστές τούς κρατούν σε εγρήγορση.

* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή