Ο πληθυσμός της Ελλάδας γερνά και λιγοστεύει. Η τάση είναι μακροχρόνια, και δεν θα αντιστραφεί μέσα σε λίγα χρόνια. Ολοι νιώθουμε ότι πρόκειται για μεγάλο πρόβλημα, χωρίς ίσως να συμφωνούμε ακριβώς γιατί. Ούτε συμφωνούμε με ποιον τρόπο μπορεί να αντιμετωπιστεί.
Γιατί είναι πρόβλημα; Πρώτον, η οικονομική πλευρά: αν δεν υπάρχουν αρκετοί νέοι εργαζόμενοι, δεν θα υπάρχουν τα μέσα για να ζήσουν καλά οι ηλικιωμένοι. Δεύτερον, η γεωπολιτική: μια χώρα με μικρό πληθυσμό θα είναι όλο και πιο αδύναμη. Τρίτον, η εθνική: όσο λιγοστεύουν οι Ελληνες, τόσο θα περνούν στο περιθώριο η γλώσσα κι ο πολιτισμός μας.
Τέταρτον, η ποιότητα ζωής: μια κοινωνία με ελάχιστα παιδιά θα είναι φτωχή σε εμπειρίες και συναισθήματα.
Υπάρχουν λύσεις; Ναι, αλλά καμία δεν επαρκεί από μόνη της, και καμία δεν ευνοείται από τις δημόσιες πολιτικές που εφαρμόζονται σήμερα. Τις καταγράφω, με έμφαση κυρίως στην οικονομική πλευρά.
Παραγωγικότητα. Αν είναι λίγοι οι εργαζόμενοι, θα πρέπει να παράγει ο καθένας μεγάλη αξία. Αυτό απαιτεί επενδύσεις, σε υποδομές, σε εξοπλισμό και ιδίως σε κατάρτιση. Ισχύει για τις επιχειρήσεις, αλλά και για τις κοινωνικές υπηρεσίες και τη δημόσια διοίκηση. Σήμερα έχουμε ένα κράτος που αποθαρρύνει τις επενδύσεις, βάζει στο περιθώριο του εκπαιδευτικού συστήματος τις παραγωγικές δεξιότητες, και προσλαμβάνει υπαλλήλους αντί να βελτιώνει την αποδοτικότητά τους.
Αποταμίευση. Αν είναι χαμηλή η αναλογία εργαζομένων προς συνταξιούχους, δεν μπορούν οι συντάξεις κάθε έτους να πληρώνονται από τις εισφορές και τους φόρους του ίδιου έτους. Οι σημερινοί εργαζόμενοι πρέπει να αποταμιεύουν, ώστε μέρος της δικής τους σύνταξης να πληρωθεί από το δικό τους κεφάλαιο που θα έχει συσσωρευθεί επί δεκαετίες. Αλλά το συνταξιοδοτικό μας σύστημα παραμένει «αναδιανεμητικό» (pay as you go). Το σύστημα των τριών πυλώνων, από τους οποίους οι δύο είναι κεφαλαιοποιητικοί, που το έχουν εφαρμόσει πολλά ευρωπαϊκά κράτη, απορρίπτεται από την κυβέρνηση, με τον χαρακτηρισμό «σύστημα Πινοσέτ».
Περισσότερες γεννήσεις. Εχει μειωθεί ο μέσος αριθμός παιδιών που γεννά η κάθε Ελληνίδα. Οι αιτίες είναι πολιτισμικές και οικονομικές. Δεν είναι βέβαιο ότι θα αυξηθεί αν δοθούν οικονομικά κίνητρα και κοινωνική υποστήριξη, αλλά αυτά πρέπει να δοκιμαστούν. Συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη, έχουμε ελάχιστες φοροαπαλλαγές και επιδόματα για τα παιδιά, και λίγους παιδικούς σταθμούς.
Μετανάστες από ανάγκη. Αν τους δεχόμαστε και δίνουμε δουλειές, θα έρχονται πολλοί και για πολλά χρόνια, από την Αφρική και την Ασία. Η οικονομία μπορεί να ωφεληθεί πολύ, όπως έγινε τη δεκαετία του ’90 με τους Αλβανούς. Αλλά χωρίς πολιτική για την ενσωμάτωση, για τις οικογένειες, για τη γεωγραφική κατανομή, για την κατάρτισή τους, είναι μεγάλος ο κίνδυνος της περιθωριοποίησης και των κοινωνικών συγκρούσεων. Ούτε μπορεί να ενσωματωθεί απεριόριστος αριθμός.
Μετανάστες από επιλογή. Ευρωπαίοι και Ελληνες της διασποράς, με υψηλές δεξιότητες, μπορεί να έρθουν να εργαστούν στην Ελλάδα αν έχουμε το κατάλληλο περιβάλλον για επιχειρήσεις και οικογένειες. Για πολλούς νέους, η Ευρώπη είναι μια ενιαία, γνώριμη περιφέρεια. Μπορούμε να ενισχύσουμε το προφίλ της Ελλάδας μέσα σε αυτήν, χτίζοντας πάνω στα φυσικά πλεονεκτήματα. Σήμερα, όμως, έχουμε υπερβολικούς φόρους στις σχετικές εισοδηματικές κατηγορίες, δεν έχουμε πανεπιστήμια με διεθνή προσανατολισμό, και έχουμε λίγα διεθνή σχολεία.
Μια σοβαρή πολιτική για το δημογραφικό πρέπει να κινηθεί σε όλους αυτούς τους άξονες. Είναι αρκετοί για να αντιμετωπίσουν τουλάχιστον την οικονομική πλευρά. Στα γεωπολιτικά, μόνο μια σταθερή, ενωμένη Ευρώπη μπορεί να μας καλύψει. Η εθνική ταυτότητα θα επιβιώσει μόνο σε μια εκδοχή μεγαλύτερης εξωστρέφειας και καινοτομίας. Οσο για την ποιότητα ζωής, ίσως πρέπει να προσαρμοστούμε σε μια κοινωνία μεσηλίκων, όπου τα παιδιά και τα εγγόνια θα είναι λίγα και πολύτιμα. Ισως όμως και να αναστραφεί η υπογεννητικότητα αν όλα τα άλλα βελτιωθούν.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.