Η πρώτη ψυχαναλυτική εταιρεία στην Ελλάδα, η Ελληνική Εταιρεία Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας (ΕΕΨΨ), με συνεισφορά στη χώρα επί 42 χρόνια, διοργανώνει το 16ο της συμπόσιο, από τις 12 έως τις 14 Απριλίου στο Divani Palace Acropolis. Το ερώτημα που θα απασχολήσει τις εργασίες του συμποσίου, το οποίο φιλοξενεί και σημαντικούς ξένους ψυχαναλυτές (Zιλιέτ Μίτσελ, Κάθριν Τσάμπερτ), είναι σαφές: Θέμα του, γυναικεία σεξουαλικότητα – είναι ακόμα μια σκοτεινή ήπειρος;
Η «Κ» ζήτησε από τον ψυχίατρο, ψυχαναλυτή, πρόεδρο της εταιρείας κ. Δημήτρη Ρήγα να αναδείξει τη σημασία του συμποσίου, να μας μιλήσει γιατί είναι τόσο σημαντική η σεξουαλικότητα της γυναίκας, και αν ακόμα και σήμερα ψάχνουμε στα σκοτεινά. Το συμπόσιο γίνεται στη μνήμη του προσφάτως εκλιπόντος Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου.
– Γιατί επέλεξε η Ελληνική Εταιρεία Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας να κάνει ένα συνέδριο για τη γυναικεία σεξουαλικότητα;
– Οι γυναίκες καταπιέζονται σεξουαλικά χιλιάδες χρόνια. Ενώ ο ρόλος τους στην αναπαραγωγή είναι αποφασιστικός, δεν τους έχει επιτραπεί να απολαμβάνουν τη σεξουαλικότητά τους, ούτε και το φύλο τους. Αυτό είναι κοινωνική υποκρισία. Η ψυχανάλυση οφείλει να κατανοεί και να εξηγεί την ανθρώπινη συμπεριφορά και την κοινωνική αλληλεπίδραση.
– Ποια θα είναι, συνοπτικά, τα θέματα που θα απασχολήσουν το συνέδριο;
– Θα συζητήσουμε θεωρητικά και κλινικά θέματα. Η σεξουαλικότητα, οι σχέσεις των φύλων, γενικότερα απασχολούν τον κόσμο. Θα δούμε, λοιπόν, την ιστορική τους διαδρομή. Από τη φροϊδική γυναίκα και την πρωταρχική θηλυκότητα μέχρι τη σύγχρονη γυναίκα. Αλλα θέματα θα είναι η σεξουαλικότητα και η σχέση της με την αναπαραγωγή, η θηλυκότητα και η μητρότητα, η γυναίκα στη σύγχρονη κοινωνία, το φύλο στην αναλυτική σχέση, ο φεμινισμός και η σχέση του με την ψυχανάλυση κ.ά. Ακόμα θα συζητηθούν η επίδραση της βιολογικής πραγματικότητας, καθώς και η επίδραση των αντικειμενοτρόπων σχέσεων στην έμφυλη ταυτότητά μας.
«Αγγίζοντάς την» (Touching her), έργο της Καναδής ζωγράφου Ελι Σμόλγουντ (Elly Smallwood). Ευγενική παραχώρηση της καλλιτέχνιδος.
Η καλεσμένη μας Ζιλιέτ Μίτσελ (Juliet Mitchell), με μεγάλη συνεισφορά στα γυναικεία θέματα και συγγραφέας του μνημειώδους βιβλίου «Ψυχανάλυση και φεμινισμός», θα αναφερθεί σε ένα θέμα που την απασχολεί τα τελευταία χρόνια, την επίδραση της αδελφικής σχέσης στην αίσθηση του φύλου.
Η δεύτερη προσκεκλημένη μας ψυχαναλύτρια Κάθριν Τσάμπερτ (Catharine Chabert) μέσα από το μεγάλο κλινικό της έργο, θα συνδέσει την προβληματική της απώλειας με την οιδιποδιακή προβληματική, τη διαφορά των φύλων και την ψυχική αμφισεξουαλικότητα.
– Γιατί η γυναικεία σεξουαλικότητα είναι σημαντική σήμερα;
– Πάντα ήταν σημαντική. Σήμερα βέβαια, μετά την επίδραση των διαφόρων φάσεων του φεμινιστικού κινήματος έχουν διαμορφωθεί νέες πραγματικότητες που, όπως είναι φυσικό, επηρεάζουν και τα δύο φύλα. Η γυναίκα σήμερα διεκδικεί, και ευτυχώς, τη σεξουαλικότητά της, την απόλαυση από αυτήν, τον αυτοπροσδιορισμό της πέρα από παραδοσιακούς τρόπους.
– Είναι ακόμα μια σκοτεινή ήπειρος; Είναι πιο σύνθετη από του άνδρα;
– Ο Φρόιντ έβλεπε τη γυναίκα σαν σκοτεινή ήπειρο. Σήμερα έχουμε μια γενικότερη και μεγαλύτερη σύγχυση σχετικά με το φύλο και την σεξουαλικότητα, ή τις «σεξουαλικότητες», αν προτιμάτε. Φυσικά είναι πιο σύνθετη από του άνδρα. Σκεφθείτε μόνο πως το κορίτσι πρέπει να αλλάξει το πρόσωπο (αντικείμενο) αγάπης. Για το αγόρι τα πράγματα είναι πιο απλά. Αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται με τη μητέρα του. Το κορίτσι πρέπει να εγκαταλείψει τη μητέρα του και να στραφεί προς τον πατέρα του. Πώς γίνεται η μετάβαση αυτή, κάτω από ποιες συνθήκες, αν παίζει ρόλο και σε ποιο βαθμό η ανατομική διαφορά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που θα μας απασχολήσει στο συμπόσιο.
– Το σώμα επηρεάζει τον ψυχισμό;
– Αυτή είναι η μεγάλη συζήτηση του καιρού μας. Μετανεωτερικές απόψεις, όπως το φιλοσοφικό ρεύμα της αποδόμησης (Ντεριντά) καθώς και η θεωρία της μελέτης του ασυνήθιστου (Queer Theory), που επηρέασαν ένα μέρος της ψυχαναλυτικής σκέψης, κυρίως στη σχεσιακή ψυχανάλυση, απορρίπτουν την όποια σεξουαλικότητα ως φυσική συνέπεια του έμφυλου σώματος και τοποθετούν την έννοια του φύλου στις κοινωνικές κατασκευές, πέραν της βιολογίας. Δηλαδή, οι αυτονόητες έννοιες άνδρας και γυναίκα δεν οφείλονται στη βιολογία αλλά θεωρούνται κοινωνικές και πολιτισμικές κατασκευές (Τζούντιθ Μπάτλερ). Δυσκολεύομαι να ασπαστώ αυτές τις απόψεις. Δεν αμφισβητείται η κοινωνική επίδραση, αλλά υπάρχει και ένα σώμα που δεν μπορεί να αποκλείεται από τον συν-καθορισμό εαυτού και φύλου.
Η αφίσα του συμποσίου με θέμα τη γυναικεία σεξουαλικότητα, που θα λάβει χώρα στην Αθήνα από τις 12 έως τις 14 Απριλίου. Μεταξύ άλλων, θα μιλήσουν και δύο σημαντικές ψυχαναλύτριες, η Ζιλιέτ Μίτσελ και η Κάθριν Τσάμπερτ.
Γιατί έτσι οδηγούμαστε σε μια απο-υλοποίηση του φύλου όπου το βίωμα είναι αληθινό και το σώμα όχι. Είναι σαν να λέμε ότι το γυναικείο σας σώμα δεν συμμετέχει καθόλου στο ότι αισθάνεστε γυναίκα, με όποιον τρόπο και να το αισθάνεστε αυτό. Και ότι αν αισθάνεστε γυναίκα είναι γιατί σας επιβλήθηκε από μια κοινωνία με πατριαρχικές δομές κ.τ.λ.
Η ψυχανάλυση δεν συμφωνεί με αυτούς τους αποκλεισμούς, καθώς αναζητεί το νόημα στις συνθέσεις των αλληλεπιδράσεων του βιολογικού με τον πολιτισμό. Μπορεί σήμερα, με την εξέλιξη της επιστήμης, να είναι παρωχημένο το φροϊδικό «η ανατομία είναι μοίρα», αλλά δεν μπορούμε να την αγνοούμε πλήρως. Κατά τη γνώμη μου, αυτό θα σήμαινε επικίνδυνη απώλεια της πραγματικότητας.
Ο άνδρας φοβάται τη γυναίκα γιατί αυτή επιβεβαιώνει τον ανδρισμό του
– Μια γυναίκα που δεν έχει κατορθώσει εξελικτικά να φτάσει στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, δηλαδή στη σχέση με τον πατέρα, πώς θα ζήσει ψυχικά τη ζωή της ως σύντροφος ή ως μητέρα ακόμη;
– Η έμφυλη ταυτότητα συν-καθορίζει την αίσθηση εαυτού. Το να νιώθεις καλά στο πετσί σου, στον ρόλο σου, είναι απαραίτητο για μια επαρκή αίσθηση εαυτού προκειμένου να σχετιστείς σωστά με τον σύντροφό σου και με το παιδί σου. Στο περίπλοκο περιβάλλον που ζούμε, όπου όλα είναι ρευστά, οι περισσότεροι, γυναίκες και άνδρες, παρουσιάζουν ελλείμματα στην ανάπτυξή τους, με συνέπεια οι σχέσεις που προκύπτουν να έχουν προβλήματα. Αυτό είναι συνηθισμένο, όλοι είμαστε κάπως έτσι, άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο.
– Ομοφυλοφιλία, ετεροφυλοφιλία, κατάργηση των παραδοσιακών φύλων, αναζήτηση νέων, πώς σχολιάζετε το ρεύμα της εποχής; Η γυναίκα πόση ευθύνη έχει απέναντι στα παιδιά που μεγαλώνει;
– Ο Φρόιντ μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι ψυχικά αμφισεξουαλικός. Η έμφυλη ταυτότητα θα αποκτηθεί σταδιακά, μέσα από αλληλεπιδράσεις, κυρίως με τους γονείς. Είναι πολύ θετικό που η σεξουαλική επιλογή δεν αποτελεί πρόβλημα σήμερα στον πολιτισμένο κόσμο. Υπουργοί δηλώνουν ομοφυλόφιλοι και αυτό είναι καλό. Αλλο όμως αυτό και άλλο να θεωρούμε ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο και φυσικό. Δεν συμφωνώ με το ρεύμα της εποχής, που τείνει να θεωρεί το φύλο σαν ένα φάσμα όπου απουσιάζει η έννοια του φυσιολογικού και κάθε τέτοια θεώρηση θεωρείται αυταρχική. Οπως σας είπα, ακόμη και η αυτονόητη κατηγοριοποίηση άνδρας/γυναίκα αμφισβητείται και θεωρείται κοινωνική και πολιτισμική κατασκευή. Αυτή η απροσδιοριστία και αποδόμηση των πάντων, δυστυχώς, γίνεται εμμονή και πόλωση από ορισμένους. Φυσικά, ο καθένας προσδιορίζει τον εαυτό του όπως θέλει, αλλά να μην αγνοούμε την πραγματικότητα ούτε και την ενδεχόμενη παθολογία. Τις περισσότερες φορές, πίσω από την άρνηση των όποιων πλαισίων βρίσκεται μια αέναη αναζήτηση ενός τέλειου ναρκισσιστικού εαυτού, ενός εαυτού χωρίς όρια, που τα θέλει όλα και δεν μπορεί να στερηθεί τίποτα.
Ευτυχώς σήμερα δεν αντιλαμβανόμαστε τον άνδρα ούτε τη γυναίκα με τον παραδοσιακό τρόπο. Είναι κατανοητό πως ο άνδρας διαθέτει «θηλυκά στοιχεία» και η γυναίκα «αρσενικά» αντιστοίχως, αρκεί να συγκροτούν μια σταθερή και συνεκτική ταυτότητα. Για παράδειγμα, εγώ υιοθετώ έναν θηλυκό ρόλο στη δουλειά μου αφού, σαν ψυχαναλυτής, «περιέχω» τους ασθενείς μου. Στο ερώτημά σας αναφορικά με το πόση ευθύνη έχει η γυναίκα απέναντι στα παιδιά που μεγαλώνει, θα έλεγα όση ευθύνη είχαν και αυτοί που μεγάλωσαν εκείνη. Σήμερα βλέπουμε παιδιά να μεγαλώνουν παιδιά. Και δεν μιλάω μόνο για τις μητέρες, και με τους άνδρες το ίδιο συμβαίνει. Αν με ρωτάτε τι μπορεί να κάνει μια μητέρα σε ένα τέτοιο ιδεολογικό περιβάλλον, πώς να μεγαλώσει τα παιδιά της, θα σας έλεγα πως δεν μας διαμορφώνουν οι ιδεολογίες. Εμείς διαλέγουμε τις ιδεολογίες που μας ταιριάζουν. Αν μια μητέρα, ένα ζευγάρι είναι ώριμο, αν έχουν μια καλή σχέση με σεξουαλικότητα, με συντροφικότητα και με αγάπη, θα έχουν τη σωστή ανταπόκριση, και εις το αναλογούν, στους προβληματισμούς των παιδιών τους.
– Η γνώση της γυναίκας για τη σεξουαλικότητά της θα επηρεάσει την ανδρική σεξουαλικότητα;
– Φοβάται ο Γιάννης το θεριό και το θεριό τον Γιάννη. Αυτό βέβαια δεν αφορά τους ώριμους ανθρώπους, μόνο που αυτοί είναι σπάνιοι. Ο άνδρας φοβάται τη γυναίκα γιατί αυτή επιβεβαιώνει, ή όχι, τον ανδρισμό του. Μια ώριμη γυναίκα συμφιλιωμένη με τη σεξουαλικότητά της θα βοηθούσε και τον άνδρα να ξεπεράσει το παιδί που συχνά ζει μέσα του.