Την περασμένη Κυριακή είχα τη χαρά να παρακολουθήσω τον Σταύρο Ζουμπουλάκη να ξεναγεί ένα κοινό σαράντα και πλέον ατόμων στους αθηναϊκούς δρόμους του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, στο πλαίσιο των θεματικών και ιστορικών αθηναϊκών περιηγήσεων Athens Walking Stories.
Ο Στ. Ζουμπουλάκης μίλησε σε βάθος για τα αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, τα οποία είναι περίπου 50 τον αριθμό, καλύπτοντας, όπως είπε, κάτι λιγότερο από το ένα τρίτο της συνολικής διηγηματογραφίας του. «Τον αποκαλούμε “Σκιαθίτη”, και σωστά», σχολίασε κάποια στιγμή ο Στ. Ζουμπουλάκης, «όμως το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το έζησε στην Αθήνα και ένα μεγάλο τμήμα του έργου του είναι αφιερωμένη σε αυτή».
Σε ποια Αθήνα όμως; Οχι εκείνη των μεγάλων δημόσιων κτιρίων και των λεωφόρων αλλά εκείνη του Ψυρρή, του Θησείου και της Πλάκας (έστω και αν ο Παπαδιαμάντης έζησε ένα μικρό διάστημα στη Δεξαμενή). Ο Παπαδιαμάντης άλλαξε πολλά σπίτια στην περιοχή του Ψυρρή. Μολονότι αμειβόταν καλά από τις εφημερίδες με τις οποίες συνεργαζόταν, ζούσε σε άδεια δωματιάκια με μοναδική επίπλωση ένα φτενό στρώμα.
Συμβαίνει τώρα το εξής παράδοξο: πέρα από το ότι έτυχε να πληροφορηθούμε από κάποιο πεζό του ότι ο μεγάλος μας διηγηματογράφος έζησε για ένα διάστημα στην οδό Τάκη, στου Ψυρρή, δεν ξέρουμε απολύτως τίποτα για την τοποθεσία των σπιτιών που τον στέγασαν. Ακόμα και για την οδό Τάκη δεν γνωρίζουμε την ακριβή διεύθυνση.
Εννοείται πως όλα εκείνα τα σπιτάκια –τυπικές αθηναϊκές αυλές με πολλά δωματιάκια ενοικιαζόμενα– έχουν εξαφανιστεί. Στο περιθώριο της θαυμάσιας περιήγησής του, ωστόσο, ο Στ. Ζουμπουλάκης εξέφρασε μιαν εύλογη απορία: όταν ο Παπαδιαμάντης πεθαίνει το 1911, είναι ήδη θρύλος στην Αθήνα. Μάλιστα, είχε διοργανωθεί μεγάλη βραδιά προς τιμήν του στον «Παρνασσό» (στην οποία ο ίδιος δεν παρίσταται). Πώς έγινε και, τουλάχιστον ώς τα χρόνια του πολέμου, κανένας μα κανένας δεν ενδιαφέρθηκε να καταγράψει ορισμένα βιογραφικά στοιχεία, όπως κάποια από τα σπίτια όπου έζησε ο συγγραφέας;
Μια ερμηνεία θα μπορούσε να είναι ότι στην Ελλάδα ενδιαφερόμαστε ελάχιστα για τα γεγονότα, για την πραγματικότητα. Πέρα από το ότι μια τέτοια έρευνα απαιτεί κόπο, σύστημα και μέθοδο (δεν φημιζόμαστε για τα δύο τελευταία ιδίως), αρεσκόμαστε στους μύθους. Ακόμα και αν αυτοί οι μύθοι συχνά είναι μυθεύματα και διαστρεβλώνουν την πραγματική εικόνα. Εχουμε μια ροπή προς τις αγιογραφίες παρά προς τις βιογραφίες. Η βιογραφία προϋποθέτει την έρευνα, τα γεγονότα, τους αριθμούς (και ως γνωστόν στην Ελλάδα βαυκαλιζόμαστε ακόμα με δήθεν ευγενικούς αφορισμούς όπως «ο άνθρωπος πάνω από τα νούμερα»). Αγιο θέλαμε τον Παπαδιαμάντη και όχι άνθρωπο με σάρκα και οστά, με αντιφάσεις και αδυναμίες, που άφησε πίσω του σπάνιο λογοτεχνικό έργο. Ισως διότι ως άγιο, ως υπεράνθρωπο, ως παντοδύναμο (με άλλα λόγια, ως υπερφυσικά όντα έξω από αυτό τον «ψεύτικο» κόσμο) κατανοούμε στην Ελλάδα τον ίδιο μας τον εαυτό.