Τα πηγάδια ανέβλυσαν ιστορία

Τα πηγάδια ανέβλυσαν ιστορία

6' 15" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ερμής ο Κερδώος (της καλοτυχίας και της κερδοφορίας) ή ο Χθόνιος των ορίων (εδαφικών και μεταφυσικών); Πυλαίος ή Στροφαίος που προστατεύει το κατώφλι και την εξώθυρα; Οι αρχαιολόγοι μπορεί να μην έχουν προσδιορίσει την πλήρη ταυτότητα του ξύλινου αγάλματος του Πειραιά.

Ολα τα στοιχεία, ωστόσο, τεκμηριώνουν την ταύτισή του με τον Ερμή και τη χρήση του, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, ως οικιακής θεότητας για τις ιδιωτικές λατρευτικές τελετές. Σε μια πόλη εμπόρων και ναυτικών σαν τον Πειραιά, η λατρεία του Ερμή στα σπίτια ως προστάτη του εμπορίου δεν αποτελεί έκπληξη.

Το Ερμαιο (τυχαίο εύρημα ως θεόπεμπτο δώρο) που ήρθε στο φως κατά τις ανασκαφές του μετρό σε ένα από τα 28 αρχαία πηγάδια, στην πλατεία Αγίου Κωνσταντίνου απέναντι από το Δημοτικό Θέατρο, μαζί με το νοικοκυριό μιας ελληνιστικής κατοικίας, ανέσυρε από τα βάθη της γης (15 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας) και ένα κεφάλαιο της Ιστορίας. Ταυτίζεται με ένα  τραγικό γεγονός: την καταστροφή του Πειραιά το 86 π.Χ. όταν τα ρωμαϊκά στρατεύματα υπό τον Σύλλα πυρπόλησαν και ισοπέδωσαν την πόλη.

Τύχη αγαθή, το ξύλινο άγαλμα –ένα μοναδικό εύρημα– και άλλα αντικείμενα οικοσκευής από φθαρτά υλικά κατέληξαν στα πηγάδια και σφραγίστηκαν από πυκνή λάσπη. Το μικροκλίμα, με σταθερή υγρασία και θερμοκρασία, και κυρίως οι αναερόβιες συνθήκες εμπόδισαν τη δράση μικροοργανισμών που θα επέφεραν την αλλοίωσή τους, εξηγεί ο αρχαιολόγος Παναγιώτης Κουτής. Ετσι, διατηρήθηκαν περισσότερα από 550 ξύλινα αντικείμενα και άλλα οργανικά υλικά, προσφέροντας σήμερα πολύτιμες πληροφορίες οι οποίες, σε χερσαίες αρχαιολογικές έρευνες, θα είχαν χαθεί: ένα ολόκληρο φύλλο πόρτας, ξύλινες σφραγίδες για τα πρόσφορα της νοικοκυράς, είδη καλλωπισμού (χτενάκια), τμήματα επίπλων, τυχερά παιχνίδια και μαγειρικά σκεύη, σπόροι και καρποί (φουντούκια, αμύγδαλα, καρύδια, ελιές, σταφύλια), χρονολογημένα από το β΄ μισό του 2ου αιώνα και μέχρι το 86 π.Χ.

Το υλικό αυτό αποθησαυρίζει τα τελευταία χρόνια η αρχαιολογική ομάδα (Στέλλα Χρυσουλάκη, Παναγιώτης Κουτής και Γιώργος Πέππας) που μας ταξίδεψε από τη Θεσσαλονίκη στον Πειραιά των ελληνιστικών χρόνων μέσω  των μητροπολιτικών σιδηροδρόμων, στη διημερίδα «Αρχαιότητες σε Τροχιά».

Τα πηγάδια ανέβλυσαν ιστορία-1

Ο ξύλινος Ερμής του Πειραιά. Αγαλμα ιδιωτικής λατρείας, από οικία ελληνιστικών χρόνων, που βρέθηκε σε πηγάδι.

Η καταστροφή του 86 π.Χ.

«Οταν μπήκε ο ρωμαϊκός στρατός στον Πειραιά το 86 π.Χ. έπειτα από μεγάλη πολιορκία, κατέκαψε την πόλη. Οσοι παρέμειναν ζωντανοί, επέστρεψαν στα σπίτια τους. Συγκέντρωσαν τα αποκαΐδια της οικοσκευής και τα πέταξαν στα πηγάδια για να καθαρίσουν τις εστίες και να ξαναστήσουν το νοικοκυριό τους. Αυτή η διαλυμένη οικοσκευή μετά την καταστροφή που βρήκαμε χάρη στη συστηματική ανασκαφή, μας δίνει την εικόνα –κοινωνική και χαρτογραφική– του Πειραιά κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, που αγνοούσαμε. Αξιοποιώντας τα κλειστά σύνολα (τους χώρους δηλαδή απόρριψης δομικών υλικών, χρηστικών ή μη αντικειμένων από δημόσια και ιδιωτικά κτίρια) σαν κάψουλες δεδομένων, επιχειρήσαμε να επανασυνδέσουμε τον άνθρωπο με τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσε τοποθετώντας και τους δύο στο ιστορικά προσδιορισμένο κοινωνικό τους περιβάλλον. Ετσι έγινε δυνατή σήμερα η σύνθεση μιας υποθετικής αναπαράστασης των λειτουργιών της ιδιωτικής οικίας σε μια περίοδο που οι αυξημένες εμπορικές σχέσεις επηρεάζουν τον τρόπο ζωής των κατοίκων του Πειραιά», λέει στην «Κ» η προϊσταμένη της ΚΣΤ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων Στέλλα Χρυσουλάκη.

Αναπλάθοντας το υλικό της αρχαιολογικής ανασκαφής η κ. Χρυσουλάκη κατά την ερμηνεία της στη διημερίδα, προσκάλεσε το κοινό μέσω εικόνων να περιηγηθεί την πόλη του Πειραιά, να εισέλθει σε μια ελληνιστική κατοικία και, μέσω των ευρημάτων, να βιώσει όψεις της καθημερινής ζωής. Η λιμενική πόλη των ελληνιστικών χρόνων χαραγμένη σαν μπακλαβάς ήδη από την κλασική εποχή είναι οργανωμένη πολεοδομικά με μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, οδικές αρτηρίες και συστήματα υδροδότησης από τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα (φρεάτια). Από το πολύβουο λιμάνι ο ελληνιστικός κόσμος ανοίγεται στη Μεσόγειο. Εισάγονται ιδέες και μόδες, μαγειρικά σκεύη, διατροφικές συνήθειες και συνταγές.

Τα σπίτια, η λατρεία και το νερό

Η αρχή της ισονομίας που κυριάρχησε στη σχεδίαση της πόλης με ευφυή στρατηγική είχε ως συνέπεια την επιβολή ενός συγκεκριμένου πρότυπου σπιτιού. Ο ήλιος λούζει τα σπίτια τους από μια κεντρική αυλή γύρω από την οποία είναι οργανωμένο το νοικοκυριό.

Κάθε σπίτι διαθέτει ταμιευτήρα νερού, ενδεχομένως και φρεάτιο που τροφοδοτούσε με νερό τα πηγάδια (345 φρεάτια και 388 δεξαμενές των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων έχουν αποκαλυφθεί ώς σήμερα στον Πειραιά). Τα δωμάτια των γυναικών βρίσκονται στον δεύτερο όροφο, στο ισόγειο οι κουζίνες και ο ανδρώνας όπου συντελείται η κοινωνική ζωή των κατοίκων με γεύματα, μουσικές και επιτραπέζια τυχερά παιχνίδια (πούλια και αστραγάλους). Κάποια βρέθηκαν πειραγμένα από επιτήδειους για νικηφόρες παρτίδες.

Αμφορείς, μαγειρικές χύτρες και λοπάδες, τηγάνια και σκεύη, μεταλλικά, οστέινα και λίθινα αντικείμενα, συνθέτουν την οικοσκευή, ενώ αγάλματα με απεικονίσεις θεοτήτων φυλάσσονται στα εικονοστάσια για τις θρησκευτικές και λατρευτικές τους τελετές. Μια τέτοια χρήση ιδιωτικής λατρείας είχαν το μαρμάρινο άγαλμα της Αφροδίτης και ο ξύλινος Ερμής ο οποίος σώζεται σε ύψος 47 εκ. (ολόκληρο θα έφτανε περίπου τα 60), επισήμανε ο αρχαιολόγος Παναγιώτης Κουτής. «Αν και έχουν χαθεί τα πιο προφανή σύμβολα της ταυτότητάς του (το κεφάλι και το αντικείμενο που κρατούσε), η μορφή του με κοντό χιτώνα και χλαμύδα δεμένη στον ώμο, παραπέμπει στον θεό της καλοτυχίας και της κερδοφορίας. Κατά την ελληνιστική περίοδο η λατρεία των θεοτήτων δεν εκφράζεται πλέον μόνο στα δημόσια ιερά, αλλά έχει αποκτήσει ιδιωτικό χαρακτήρα που εκδηλώνεται με οικιακές λατρευτικές τελετές. Μεγάλος αριθμός αγαλμάτων και αγαλματιδίων με απεικονίσεις θεοτήτων είχαν κυρίως, θρησκευτικό χαρακτήρα και εξυπηρετούσαν πρωτίστως λατρευτικούς και δευτερευόντως διακοσμητικούς λόγους. Αν κρατούσε κάτι ο ξύλινος Ερμής, ίσως επρόκειτο για ειλητάριο με το μήνυμα των θεών ή ένα πουγκί, το βαλάντιο, σύμβολο του εμπορίου. Τόσο τα χαρακτηριστικά του όσο και η λειτουργία του στα σπίτια δικαιολογούν τη λατρεία του σε μια πόλη εμπόρων και ναυτικών».

Διατηρημένος σήμερα μέσα σε νερό σε συνθήκες ψύξης, οι οποίες τον προστατεύουν από επιβλαβείς μικροοργανισμούς και την ανεξέλεγκτη ξήρανση, εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα πιο γοητευτικά αντικείμενα της έρευνας για τον Πειραιά των ελληνιστικών χρόνων.

Τα πηγάδια ανέβλυσαν ιστορία-2

Παράσταση (λεπτομέρεια) με αυλητρίδα σε συμπόσιο.

Το υδρευτικό σύστημα

Ενα ευφυές υδροδοτικό δίκτυο από τον αρχαίο Πειραιά έφεραν ταυτόχρονα στην επιφάνεια οι ανασκαφές του μετρό. Πηγάδια και φρεάτια, δεξαμενές και υδραγωγεία εικονογραφούν τις διαρκείς προσπάθειες των πολιτών για τη σωστή διαχείριση του νερού αλλά και την κοινωνική εξέλιξη του Πειραιά από τους κλασικούς ώς τους ρωμαϊκούς χρόνους. Είναι εντυπωσιακό ότι από την περίοδο της ακμής της δημοκρατίας ώς τους ελληνιστικούς χρόνους, έξυπνες λύσεις εξασφάλιζαν νερό αποδεκτό σε ποιότητα (υγιεινό, διαυγές, δροσερό, άοσμο, άγευστο και χωρίς ίζημα από άλλα υλικά), επισημαίνουν  οι αρχαιολόγοι Γιώργος Πέππας και Παναγιώτης Κουτής. «Κάθε οικία είχε τη δεξαμενή και το πηγάδι της. Τα ίδια τα σπίτια λειτουργούσαν ως συλλέκτες του νερού της βροχής. Τα όμβρια ύδατα που έπεφταν από τις στέγες στην αυλή συγκεντρώνονταν σε ορθογώνια ή κυκλικά φρεάτια».

Τόσο στην Αθήνα όσο και στον Πειραιά, εξηγούν, οι περισσότερες  δεξαμενές, αρχικά φρεατόσχημες που εξελίχθηκαν σε κωδονόσχημες, κατασκευάστηκαν περίπου κατά τη διάρκεια του 4ου π.Χ. αιώνα. Μετά τη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, με την εμπειρία της πολιορκίας της πόλης, οι κάτοικοι μερίμνησαν να εξασφαλίσουν επαρκή αποθέματα νερού. «Η κατασκευή τόσων πολλών δεξαμενών σε ολόκληρο τον Πειραιά μπορεί να δικαιολογηθεί σε μια περίοδο οικονομικής ευμάρειας και ακμής της πόλης: ίσως την περίοδο του Κόνωνα».

Στα ελληνιστικά χρόνια (από τον 3ο αιώνα π.Χ.) πολύπλοκα συστήματα εφαρμόζονται για να εξασφαλίσουν μεγάλη χωρητικότητα που θα κάλυπτε τις αυξημένες ανάγκες. Η λύση που βρήκαν ήταν να ενώσουν τις δεξαμενές με αδιέξοδες σήραγγες. Κάποιες από αυτές φθάνουν και τα δεκαπέντε μέτρα σε μήκος. Ενα τέτοιο πολύπλοκο σύστημα με πέντε δεξαμενές εντοπίστηκε στην πλατεία Παύλου Μπακογιάννη. Ηταν όλα ιδιωτικά έργα, σε αντίθεση με τη ρωμαϊκή περίοδο κατά την οποία η διαχείριση των υδάτινων πόρων με την κατασκευή υδραγωγείων είναι δημόσια έργα που επιβάλλουν μια νέα αστική και πολιτική κουλτούρα.

Την εξέλιξη του υδρευτικού συστήματος στον Πειραιά θα εικονογραφεί μια μόνιμη θεματική έκθεση στον σταθμό «Δημοτικό Θέατρο». 

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή