Eνας καθεδρικός ναός σε εύθραυστους καιρούς

Χιλιόμετρο Μηδέν: Η Παναγία των Παρισίων, το σημείο μηδέν για τη μέτρηση των χιλιομετρικών αποστάσεων στη Γαλλία, το σημείο αναφοράς ενός ολόκληρου λαού, η αρχή και το τέλος, το «επίκεντρο», όπως τη χαρακτήρισε ο Εμανουέλ Μακρόν. Να γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι, θρησκευόμενοι ή όχι, αναλύονταν σε λυγμούς καθώς καιγόταν ο μεγάλος καθεδρικός ναός. Ενα κομμάτι από τον εαυτό τους, από τα πνευματικά τους στηρίγματα, καιγόταν.

Εχοντας υποστεί λεηλασίες στη Γαλλική Επανάσταση, όταν βρισκόταν στο ζενίθ ο ζήλος κατά του κληρικαλισμού, αναστηλωμένη και ανανεωμένη τον 19ο αιώνα, όταν τα πνεύματα ηρέμησαν, τόπος στέψης αυτοκρατόρων, εορτασμού της εθνικής απελευθέρωσης και τελευταίου αποχαιρετισμού προέδρων, η Νοτρ Νταμ έγινε η ψυχή του έθνους, ο τόπος όπου η Γαλλία μπορούσε να συμφιλιωθεί με την ταραγμένη ιστορία της, τη μοναρχία και τη δημοκρατία, το θρησκευτικό και το κοσμικό στοιχείο.

Οι αιώνες έφεραν την οικουμενικότητα. Ο χρόνος έκανε τη μητρόπολη του Παρισιού κτήμα της οικουμένης. «Ενα ορυχείο αναμνήσεων, για όλους μας», όπως τη χαρακτήρισε η εικαστικός Κλερ Ιλούζ, η οποία γεννήθηκε και ζει στο Παρίσι.

Γιατί, στο κάτω κάτω, τι είναι το Παρίσι; Η ομορφιά. Η φρίκη που νιώσαμε έγκειται στο γεγονός ότι παρακολουθούσαμε ανήμποροι την ομορφιά να καίγεται, καθώς βλέπαμε τον περίτεχνο κεντρικό πυργίσκο να πέφτει πάνω στην κόλαση των φλεγόμενων δοκών, ηλικίας 800 χρόνων. Μια έκφραση των καλύτερων στοιχείων του ανθρώπινου είδους, μια ισχυρότατη απεικόνιση του θείου, εξαφανιζόταν σαν μαύρος καπνός.

Είναι πολύ δύσκολο να βιώσει κανείς την απώλεια μιας ανθρώπινης ζωής, αλλά η καταστροφή μιας τέτοιας ομορφιάς ίσως δεν είναι ευκολότερο να αντιμετωπιστεί. «Η ομορφιά είναι αλήθεια, η αλήθεια είναι ομορφιά, δεν χρειάζεται να ξέρουμε περισσότερα», έγραψε ο Τζον Κιτς.

Μια φίλη μου στο Παρίσι, η Σάρα Κλίβελαντ, μου έγραψε: «Επικρατούσε μια παράξενη ησυχία και ακινησία, λες και οι άνθρωποι παρακολουθούσαν τα δρώμενα σε ύπνωση, καθώς η φωτιά κατέτρωγε το περίβλημα της εκκλησίας σαν να έβγαινε από καζάνι. Η στιγμή ήταν πένθιμη, γεμάτη σεβασμό. Και απελπισία. Φαινόταν αδύνατο να καταλάβει κανείς πώς κάτι τόσο μνημειώδες μπορεί να ήταν και τόσο εύθραυστο». Ο πολιτισμός είναι εύθραυστος. Η δημοκρατία είναι εύθραυστη, όπως ήταν και ο κεντρικός πυργίσκος. Σήμερα είναι αδύνατο, είναι επικίνδυνο να το αγνοούμε. Οταν ένα μνημείο παγκόσμιας αναφοράς γίνεται καπνός, ανοίγει μια άβυσσος.

Θυμάμαι τη δροσιά στον τεράστιο εσωτερικό χώρο του ναού, που τώρα αντικρίζει τον ουρανό, το καλοκαίρι του 1976, την πρώτη φορά που ζούσα στο Παρίσι. Εκείνες τις μέρες υπήρχε καύσωνας. Ποτάμια είχαν γίνει ρυάκια, πηγές είχαν στερέψει, τα ράφια των καταστημάτων είχαν ξεμείνει από εμφιαλωμένο νερό. Οι άνθρωποι κάθονταν στους πάγκους της εκκλησίας, αποσβολωμένοι. Ορισμένοι προσεύχονταν. Τα παιδιά έπαιζαν. Νέοι και γέροι, αφελείς και σοφοί, είχαν μαζευτεί εκεί. Ενα γαλάζιο φως ερχόταν από τα έξοχα βιτρό της εκκλησίας. Στην ατμόσφαιρα υπήρχε μια μυρωδιά πέτρας και κεριού. Η ιερότητα του χώρου μίλησε στην καρδιά μου. Η Νοτρ Νταμ είναι τόπος ασύλου, τη στιγμή που ο Αμερικανός πρόεδρος περιφρονεί το άσυλο και απειλεί να τιμωρήσει τις πόλεις που αυτοχαρακτηρίζονται τέτοιες, μετατρέποντάς τες σε αποθήκες μεταναστών.

Η μισοσκότεινη μητρόπολη που είδα για πρώτη φορά στα νεανικά μου χρόνια μπορούσε να προκαλέσει εσφαλμένες εντυπώσεις, όπως εκείνες των επαναστατών μετά το 1789, που αποκεφάλισαν αγάλματα βιβλικών βασιλιάδων, πιστεύοντας ότι επρόκειτο για Γάλλους μονάρχες. Με το πέρασμα του χρόνου, τα παιδάκια που θα έπαιζαν στις πτέρυγες του ναού θα ήταν τα δικά μου. Δύο από αυτά γεννήθηκαν στο Παρίσι, την πόλη με τους επίχρυσους τρούλους και τα χαλίκια, με τα νησάκια και τις γέφυρες του Σηκουάνα, με τις αρτηρίες του αρθρωμένες στη Νοτρ Νταμ. Ο καθεδρικός ναός βρίσκεται πάντα εκεί, ανάμεσα στους δύο βραχίονες του ποταμού, με την πρόσοψή του σοβαρή σαν τους δύο πύργους των καμπαναριών και τις πλευρές του φανταστικές, με τα αγάλματα και τα αντερείσματά τους, ένας ναός μνημειώδης απ’ όποια πλευρά κι αν τον κοιτάξει κανείς.

Η Παναγία των Παρισίων είναι ακόμη εκεί μετά την πυρκαγιά, με τους πύργους της, αλλά χωρίς την οροφή της. Ο πρόεδρος Μακρόν δεσμεύθηκε ότι θα ανοικοδομηθεί γρήγορα. Τα χρήματα εισρέουν. Ο Γάλλος πρόεδρος έδειξε ότι η αξιοπρέπεια ενώνει το έθνος, τη στιγμή που αυτές οι ποιότητες σπανίζουν στον Λευκό Οίκο.  Η Νοτρ Νταμ, είπε ο Μακρόν, είναι «η ιστορία μας» και «το φαντασιακό μας». Ενα μέσο, με άλλα λόγια, για να θυμόμαστε και μια έμπνευση για όλους όσοι φιλοδοξούν να κάνουν κάτι που να ξεπερνά την ύπαρξή τους. Η συμβολή του προέδρου Τραμπ, για τον οποίο τα πάντα αρχίζουν και τελειώνουν στον εαυτό του, ήταν να προτείνει να στείλουν αεροπλάνα για την κατάσβεση της πυρκαγιάς. Η συμβουλή του αγνοήθηκε.

Ισως για έναν Αμερικανό το πιο κοντινό ανάλογο με τη Νοτρ Νταμ, ως προς την ικανότητά της να ενώνει ένα έθνος, είναι το Αγαλμα της Ελευθερίας, έργο Γάλλου γλύπτη. Τις προάλλες η πρωινή ομίχλη της Νέας Υόρκης έκανε το θαύμα της, καθώς ο δαυλός της ελευθερίας έμοιαζε να αιωρείται στον αέρα, αποσπασμένος από το άγαλμα. Βλέποντας τη σκηνή, φαντάστηκα το διάσημο ποίημα της Εμα Λαζάρους, ξαναγραμμένο ώστε να ταιριάζει στην εποχή Τραμπ:

«Δώστε μου τους τυράννους,

κανείς όπως εγώ».

Ποτέ στη ζωή μου δεν είχα αισθανθεί τόσο δυνατά πόσο σημαντικός είναι ο γαλλικός πολιτισμός. Είναι κάτι που ανήκει σε όλους μας. Τις επόμενες εβδομάδες, αφού περάσει το πρώτο σοκ, θα υπάρξουν άγριες πολεμικές γύρω από το ποιος είναι υπεύθυνος, πώς προκλήθηκε η καταστροφή, αν υπήρξε αμέλεια. Αλλά σε αυτά τα σιωπηλά πλήθη, τα γεμάτα σεβασμό, στα πλήθη που τραγουδούσαν ύμνους στους δρόμους του Παρισιού, διέκρινα τη δυνατότητα μιας Γαλλίας που ενώνεται με την απόφαση να ανοικοδομήσει – όχι μόνο τον καθεδρικό ναό, αλλά και το γαλλικό έθνος, που δοκιμάστηκε από τη βία των «Κίτρινων Γιλέκων» και από τις κοινωνικές διαιρέσεις που αυτό το κίνημα εκφράζει. Η ιστορία της Νοτρ Νταμ είναι ιστορία αντοχής και αναγέννησης.

Είναι επίσης μια ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η Νοτρ Νταμ επιβίωσε του Χίτλερ. Η ευθραυστότητά της, φανερή πλέον για όλους, τονίζει την ανάγκη για ενότητα της Ευρώπης.