«Τ’ αστέρι του βοριά»

3' 36" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Εκείνο το ζεστό βράδυ του καλοκαιριού, κάτω από τη σκιά της Ακρόπολης, οι στίχοι του ποιητή Νίκου Γκάτσου (1911-1992) πλαισιωμένοι με τη μουσική μελωδία που τους χάρισε ο αξέχαστος Μάνος Χατζιδάκις (1925-1994), ξεχύθηκαν από το Ηρώδειο και κατέκλυσαν τον αττικό ουρανό. Ψηλά στον ουρανό τα άστρα του καλοκαιριού είχαν στήσει τον προαιώνιο χορό τους, καθώς περιτριγύριζαν «τ’ αστέρι του βοριά», που βρίσκεται πάντα στον βορρά και φαίνεται συνεχώς, οποιαδήποτε εποχή κι αν κοιτάξουμε τον νυχτερινό ουρανό.

Το άστρο αυτό είναι γνωστό με διάφορα ονόματα, αλλά η κύρια σημερινή του ονομασία βασίζεται στο γεγονός ότι σημαδεύει τον βόρειο ουράνιο πόλο γύρω από τον οποίο όλα τα άλλα άστρα περιφέρονται καθημερινά. Το Πολικό Αστρο, ή «Stella Polaris» για τους Ρωμαίους, είναι το λαμπρότερο άστρο στον αστερισμό της Μικρής Αρκτου, αν και ο Αρατος τον κατέγραψε με την ονομασία «Κυνόσουρα», ή ουρά του σκύλου.

Ο καθηγητής αστρονομίας Σταύρος Πλακίδης (1893-1991) θεωρούσε ότι το όνομα αυτό το πήρε ίσως από την νύμφη Κυνόσουρις, «η οποία χρημάτισε τροφός του Διός επί του όρους της Ιδης», ενώ αναφέρει και άλλους οι οποίοι θεωρούν ότι «η Μικρά Αρκτος ωνομάζετο Κυνοσούρα εκ του ονόματος του ανατολικώς του Μαραθώνος ακρωτηρίου της Αττικής επειδή οι ναυτικοί, πλησιάζοντας προς την ξηράν, έβλεπον τους αστέρας της Μικράς Αρκτου να λάμπουν άνωθεν του ακρωτηρίου αυτού».

Λέγεται ότι ξεχωριστή υπόσταση ως αστερισμός απέκτησε για πρώτη φορά τον 6ο π.Χ. αιώνα από τον Θαλή τον Μιλήσιο (640-546 π.Χ.), αν και πολύ παλαιότερα ακόμη οι ναυτικοί της ανατολικής Μεσογείου τον χρησιμοποιούσαν για τη νυχτερινή πλοήγηση των πλοίων τους.

Σε ακόμη παλαιότερες εποχές, πάντως, τα επτά κύρια άστρα της Μικρής Αρκτου θεωρούνταν ότι αντιπροσώπευαν τις Εσπερίδες, τις επτά αδελφές και κόρες του Ατλαντα και συνδέονταν με τον μύθο για τα «Μήλα των Εσπερίδων», που ήταν ένας από τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή.

Πολύ αργότερα, στον Μεσαίωνα, ο αστερισμός βαφτίστηκε «Tramontana», που σημαίνει πέρα και πάνω από το βουνό, ενώ αργότερα το όνομα αυτό προσδιόριζε μόνο τον Πολικό. Από την ονομασία αυτή πήρε και τ’ όνομά του ο παγωμένος άνεμος που ερχόταν από τον βορρά και είναι, στη γλώσσα των ναυτικών, η τραμουντάνα.

Κι όμως, το άστρο αυτό δεν σημάδευε ανέκαθεν τον βορρά. Την τιμητική αυτή διάκριση είχαν στο παρελθόν διάφορα άλλα άστρα και το ίδιο θα συμβεί και στο μέλλον. Λόγω της μετάπτωσης των ισημεριών, μιας κυκλικής κίνησης που κάνει τον άξονα της Γης να ταλαντεύεται σαν μια σβούρα που είναι έτοιμη να πέσει, η γωνία με την οποία βλέπουμε τα άστρα από τη γη αλλάζει.

Η κίνηση αυτή χρειάζεται 26.000 χρόνια (και για την ακρίβεια 25.796 χρόνια) για να συμπληρωθεί. Γι’ αυτό ο Βόρειος Ουράνιος Πόλος συνεχώς μετακινείται αργά αλλά σταθερά ανάμεσα στα άστρα του βορρά.

Σήμερα, κι όσο περνάει ο καιρός, η μετάπτωση κάνει τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο να πλησιάζει όλο και πιο πολύ τον Πολικό, οπότε το έτος 2105 θα βρίσκεται στην πλησιέστερη απόστασή του απ’ αυτόν, ενώ αμέσως μετά θα αρχίσει να απομακρύνεται και πάλι όλο και πιο πολύ.

Γι’ αυτόν τον λόγο, πριν από 14.000 χρόνια, το πολικό άστρο της εποχής ήταν ο «Βέγας» στον αστερισμό της Λύρας, ενώ πριν από 5.000 χρόνια, όταν χτιζόταν η Πυραμίδα του Χέοπος, Πολικός ήταν το άστρο «Τουμπάν», το άλφα στον αστερισμό του Δράκου. Σε 5.500 χρόνια από σήμερα Πολικός θα είναι το άστρo «άλφα Κηφέα» και σε 8.000 χρόνια το άστρο «Ντένεμπ» στον αστερισμό του Κύκνου κ.ο.κ.

Ο Πολικός, όμως, δεν είναι ένα μονό άστρο άλλα τρία άστρα στην ίδια γειτονιά δεμένα βαρυτικά μεταξύ τους. Τον Ιανουάριο του 2006, μάλιστα, το Διαστημικό Τηλεσκόπιο «Χαμπλ» μας αποκάλυψε για πρώτη φορά τον πλησιέστερό του σύντροφο σε απόσταση από το κεντρικό άστρο 19 Αστρονομικές Μονάδες (όπου μία Αστρονομική Μονάδα είναι ίση με την απόσταση Γης – Ηλιου, ή 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα) και χρειάζεται 30 περίπου χρόνια για να συμπληρώσει μία πλήρη τροχιά. Πολύ πιο μακριά βρίσκεται το τρίτο άστρο της συντροφιάς, σε απόσταση 2.400 Αστρονομικών Μονάδων και χρειάζεται 42.000 χρόνια για να συμπληρώσει την τροχιά του.

Εκείνο το βράδυ οι στίχοι του Γκάτσου συνέχισαν να περιπλανιώνται πάνω από την Αθήνα. Παρασυρμένοι από το καλοκαιρινό αεράκι και ανάμεικτοι με τις μυρωδιές του γιασεμιού, που είχε παραμείνει σε κάποιες ξεχασμένες γειτονιές του Θησείου, έμοιαζαν με απόκοσμη ωδή στη σημαδούρα του βορρά: «Τ’ αστέρι του βοριά/θα φέρει ξαστεριά/μα σαν φανεί/μεσ’ απ’ το πέλαγο πανί/θα γίνω κύμα και φωτιά/να σ’ αγκαλιάσω ξενητιά…»

* Ο κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή