J.-K. HUYSMANS
Ανάστροφα
μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, επίμετρο
Νίκος Μπακουνάκης,
εκδ. Στερέωμα, σελ. 336
Το κίνημα της Παρακμής (Decadence) άνθισε παράλληλα με τον αισθητισμό στη Γαλλία, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα (fin de siècle). Το «Ανάστροφα» του Γάλλου συγγραφέα Ζορίς-Καρλ Ουισμάνς (1848-1907) αποτελεί κορυφαίο λογοτεχνικό δείγμα του. Με σκοπό την απελευθέρωση της τέχνης από την υποκρισία και την έλλειψη αισθητικής, οι παρακμιακοί/αισθητιστές αναδημιουργούν έναν κόσμο εκλεπτυσμένων αισθήσεων που οδηγεί σε ατέρμονες ονειροπολήσεις.
Ο Ουισμάνς, μαθητής του Εμίλ Ζολά, έρχεται σε ρήξη με τον νατουραλισμό. Επιθυμεί να ξεφύγει από την παραδεδομένη φόρμουλα των «επτά θανάσιμων αμαρτημάτων» πάνω στα οποία βασιζόταν η πλοκή των νατουραλιστικών μυθιστορημάτων, εξετάζοντας την ανθρώπινη ψυχή χωρίς όμως να εμβαθύνουν σε αυτήν. Προτίθεται να πειραματιστεί με τη μορφή ενός διαφορετικού μυθιστορήματος.
Ο Ντεζ Εσέντ, ιδιόρρυθμος ήρωας του «Ανάστροφα», υποφέρει από νευρώσεις υπερευαισθησίας που τον ωθούν στην απομόνωση και στον αυτοεγκλεισμό στο σπίτι του στην επαρχία, προκειμένου να ζήσει μακριά από την τύρβη μιας εκκεντρικής ζωής στο Παρίσι. Κορεσμένος από τις απολαύσεις της σάρκας και της κοσμικής ζωής, κατασκευάζει μια υποκειμενική πραγματικότητα, ώστε να εξυπηρετεί τις επιθυμίες και τα γούστα του. Η συμβατή καθημερινότητα παύει να υπάρχει και ο χρόνος μετρά μέσα από τις αισθήσεις και τη ρέμβη.
Αν η ιδεολογία του αισθητισμού ψάχνει το απόσταγμα (essence) της αίσθησης στα πάντα, τότε ο Ντεζ Εσέντ την ενσαρκώνει, εκφράζοντας απερίφραστη απέχθεια για το αγελαίο αίσθημα. Παθιασμένα φιλότεχνος, αποδοκιμάζει τα εύκολα σχόλια θαυμασμού για μεγάλες μορφές της ζωγραφικής, όπως ο Γκόγια και ο Ρέμπραντ. Προχωράει σε τεχνοκριτικές αναλύσεις, εξειδικευμένες λογοτεχνικές κριτικές, εξηγώντας διεξοδικά και με ειλικρίνεια το σκεπτικό των προτιμήσεών του. Ο Ντεζ Εσέντ είναι μύστης της αρωματοποιίας και συλλέγει αληθινά άνθη που μοιάζουν με χειροποίητα, ερεθίζοντας το ασυνείδητο με τις πιο απρόσμενες ονειρικές εικόνες. Πιστεύει ότι το τεχνούργημα είναι «το διακριτό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιδιοφυΐας». Οκτώ χρόνια μετά την κυκλοφορία του «Ανάστροφα» το 1884, ο Ουισμάνς αποσύρεται σε μοναστήρι τραπιστών για να στραφεί στον καθολικισμό. Η μυσταγωγική ιεροτελεστία της θείας λειτουργίας, τα έργα των Λατίνων συγγραφέων του Μεσαίωνα, η γοτθική αρχιτεκτονική των καθεδρικών, η χριστιανική συμβολιστική της ζωγραφικής, μετατρέπουν τον μυστικισμό του εκκλησιαστικού πολιτισμού στο αισθητικό πάθος που χαρακτηρίζει έντονα τον Ντεζ Εσέντ.
Περιπέτειες του νου
Με το «Ανάστροφα» γεννάται ένας νέος τύπος εξιστόρησης βιωματικών συμβάντων που εκφράζονται ως αντιληπτικές περιπέτειες του νου. Για παράδειγμα, ένα από τα αλλόκοτα ντεκόρ του σπιτιού του Ντεζ Εσέντ είναι οι παραισθησιακές εικονογραφήσεις τρομακτικών χαρακτικών της σειράς με τίτλο «Θρησκευτικοί διωγμοί» του Ολλανδού καλβινιστή Γιαν Λούικεν. Κάθε λογής βασανιστήριο που επινόησε ο παραλογισμός των θρησκειών, απεικονίζεται σε λεπτολόγες αναπαραστάσεις αρχιτεκτονικής, κοστουμιών, ηθών, επί χριστιανικών διωγμών στη Ρώμη, επί Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία και επί ανηλεών διωγμών των προτεσταντών την εποχή της Σφαγής του Αγίου Βαρθολομαίου στη Γαλλία. Ο Ντεζ Εσέντ καθηλώνεται διανοητικά από φρικαλέες φαντασιώσεις που «μύριζαν καψαλισμένη σάρκα, έσταζαν αίμα, ξεχείλιζαν από ουρλιαχτά τρόμου». Κάποια στιγμή ανείπωτης θλίψης, ο Ντεζ Εσέντ αποζητά να βγει από τη μοναξιά του, να σπάσει τη σιωπή, να αντικρίσει ανθρώπινα πρόσωπα, πέραν από τους υπηρέτες με τις μονολεκτικές απαντήσεις τους. Η εμμονή του με τα μυθιστορήματα του Ντίκενς τον ωθεί σε οράματα γύρω από την αγγλική ζωή που παρεισφρέουν ως ιδέες απτής πραγματικότητας στις «εξαντλητικές κραιπάλες του μυαλού». Αποφασίζει να κάνει ένα ταξίδι στην Αγγλία. Σε μια ταβέρνα με εγγλέζικη κουζίνα, γεμάτη ταξιδιώτες σε αναμονή να διασχίσουν τη Μάγχη, θα φαντασιωθεί σε τέτοιο βαθμό τον αγγλικό τρόπο ζωής που θα επιστρέψει τελικά την ίδια μέρα της αναχώρησής του στην εστία του, κατάκοπος στο σώμα και στην ψυχή, σαν να είχε λείψει μέρες.
Η υψηλή τέχνη και αισθητική μοιάζει να διαστρέφει τη φυσική σχέση του Ντεζ Εσέντ με το περιβάλλον του. Ο γιατρός του τον προειδοποιεί ότι η ασθένειά του χρήζει άμεσης κοινωνικοποίησης και ψυχαγωγίας. Οπως μαρτυρά ο Ουισμάνς, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το «Ανάστροφα» οι κριτικοί της εποχής του σύστησαν διαμονή σε ιαματικό σωφρονιστήριο, αφού πρώτα κατηγορήθηκε ως «ιμπρεσιονιστής μισάνθρωπος» και ο Ντεζ Εσέντ ως «μανιακός και συμπλεγματικός». Ο στόχος του «Ανάστροφα» είχε επιτευχθεί: μετουσίωσε τον ριζοσπαστικό πεσιμισμό του ατόμου σε υπαρξιακή ανάγκη για πνευματικότητα, ανατρέποντας/αναστρέφοντας την επέλαση μιας βάναυσης, αναίσθητης πραγματικότητας.