Πήγα στο Τσερνόμπιλ τον Απρίλιο του 2006. Ηταν μια αποστολή που είχε οργανώσει για την εκπομπή «Φάκελοι» η Greenpeace της Ρωσίας. Την Ουκρανία τη γνώριζα, την είχα επισκεφθεί δύο φορές κατά τη διάρκεια της «πορτοκαλί επανάστασης», αλλά το ταξίδι αυτό ήταν διαφορετικό. Αφορμή ήταν τα 20 χρόνια από το πυρηνικό ατύχημα τον Απρίλιο του 1986. Κοιτάζω τις σημειώσεις από την αποστολή, είναι μαζεμένες σε δύο μαύρα σημειωματάρια. Στο εξώφυλλο, έχω γράψει με μολύβι «Τσερνόμπιλ Ι» και «Τσερνόμπιλ ΙΙ».
Θα αρχίσω όμως ανάποδα. Από την τελευταία συνάντηση που είχα στη διάρκεια του ταξιδιού…
Ο Ιβάν Ζαχάροβιτς Κερίμοφ με υποδέχεται σε αναπηρικό αμαξίδιο. Το πρόσωπο είναι χαραγμένο από την πάρεση και με δυσκολία μιλάει, με τη βοήθεια ενός μηχανήματος που είναι στερεωμένο στο ύψος του θυροειδούς του. Δούλευε πριν από το ατύχημα για το specposta, μου λέει. Τι είναι το specposta; τον ρωτάω. «Το ειδικό κομματικό ταχυδρομείο για την ευαίσθητη αλληλογραφία ανάμεσα στην τοπική κομματική ηγεσία και στη Μόσχα», μου απάντησε. Και έπειτα: «Ολοι αντιλαμβανόμασταν μετά την έκρηξη ότι κάτι άλλαζε στον οργανισμό μας. Η θερμοκρασία στην ατμόσφαιρα επί πέντε συνεχόμενες ημέρες ήταν 30 βαθμοί, τα σύννεφα έμοιαζαν να κρέμονται χαμηλότερα και είχαμε όλοι ροζ πρόσωπα… Οι εθελοντές έρχονταν από ολόκληρη τη Σοβιετική Ενωση.
Στην αρχή δεν φορούσαν ειδικά ρούχα, τους τα έδωσαν ύστερα από ένα διήμερο. Τα σχολεία σταμάτησαν στις 26 Μαΐου, η παρέλαση της Πρωτομαγιάς του 1986 στο Κίεβο και αλλού έγινε κανονικά, με εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους στον δρόμο εκτεθειμένους στη ραδιενέργεια.
«Στη διάρκεια των πρώτων μηνών παράτησα δύο αυτοκίνητα επειδή η ραδιενέργεια σε αυτά που μετρήσαμε ήταν πολύ υψηλότερη από τα όρια… Δεν θεωρούσα ότι ήταν απλά μια δουλειά αυτό που έκανα. Ουδείς απ’ όσους ήταν εκεί το θεωρούσε, θέλαμε να το σταματήσουμε αλλά δεν ξέραμε πώς».
Τον Λιγκατσόφ –τον αντιπρόεδρο της επιτροπής ατομικής ενέργειας της ΕΣΣΔ (που παίζει κεντρικό ρόλο στη σειρά του HBO)– τον γνώρισε σχεδόν αμέσως. «Γι’ αυτό γνώριζα και το μέγεθος της καταστροφής». Ο αντιδραστήρας RBMK που καταστράφηκε ήταν ένας αντιδραστήρας νερού που δεν είχε “γραμμή άμυνας” σε περίπτωση ατυχήματος, «αυτό ήταν το πρόβλημά του. Οταν ρωτούσα τον Λιγκατσόφ πώς θα καθαρίσουμε τη ραδιενεργό μόλυνση, μου έλεγε “με τις οδοντόβουρτσες”».
Ο Kερίμοφ ουδέποτε είχε αρρωστήσει πριν από το ατύχημα. Του έγινε μεταμόσχευση στον μυελό των οστών, αλλά αργότερα μου είπε ότι αρρώστησε με πολύποδα, ενώ ραδιονουκλίδια κατέστρεψαν το κεντρικό νευρικό του σύστημα μία δεκαετία μετά το ατύχημα. Ομως ο γιατρός που τον «κούραρε» στη Μόσχα, ο Αμερικανός Ρόμπερτ Γκέιλ, λέει ότι εκτός από τα 31 αρχικά θύματα που πέθαναν από την έκρηξη, οι υπόλοιποι κατάφεραν να ξεπεράσουν τις συνέπειες της ακτινοβολίας. Ο Γκέιλ κατηγορεί επίσης τους συντελεστές της σειράς του HBO πως «σπέρνουν τον πανικό» (Top UCLA Doctor Denounces HBO’s «Chernobyl» As Wrong And «Dangerous», www.forbes.com). Από εκείνους που «κούραρε» πολλοί γλίτωσαν. Αλλά μήπως ο Κερίμοφ δεν είναι ένας από αυτούς τελικώς;
Καθώς διάβαζα τις παρατηρήσεις του Γκέιλ σκεφτόμουν τον Κερίμοφ, που με αποχαιρέτησε κλαίγοντας. Μπορούσα να ελέγξω όσα μου είχε πει ο ειδικός ταχυδρόμος (πάντως, ο Γκέιλ μετέφερε αμέσως την οικογένειά του στο Κίεβο μετά την άφιξή του στην ΕΣΣΔ –τον είχε καλέσει ο Γκορμπατσόφ– για να δείξει στον ντόπιο πληθυσμό ότι δεν πρέπει να φοβάται).
«Ο Φόμιν τρελάθηκε»
Στο Κίεβο συναντήθηκα με τον μηχανικό και κατασκευαστή της σαρκοφάγου (τσιμεντένιο περίβλημα) του αντιδραστήρα 4. Ο Βολοντίμιρ Ουσάτενκο, που είχε εκλεγεί βουλευτής μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, είχε αποφοιτήσει από το Πολυτεχνείο στο Χάρκοβο. Οταν έμαθε ότι είχε γίνει το ατύχημα έφθασε στο Τσερνόμπιλ και επιχείρησε με συναδέλφους του να απομονώσει τον αντιδραστήρα 3 από τον αντιδραστήρα 4. «Οταν υπήρχε έντονη ακτινοβολία Γ αισθανόμασταν ναυτία, ο μεταβολισμός μας έδειχνε σημάδια επιτάχυνσης, οι περισσότεροι όμως από τους συναδέλφους μου που ζουν στο Κίεβο αρρώστησαν από άλλες αιτίες… Το ατύχημα ήταν πυρηνική έκρηξη, το ξέραμε από την πρώτη στιγμή αλλά δεν το λέγαμε. Ο αντιδραστήρας βγήκε εκτός ελέγχου, είχαμε κατασκευάσει ένα σύστημα με το οποίο χάσαμε τον έλεγχό του. Αυτό που δεν είπαμε ποτέ είναι ότι τον χάσαμε στη διάρκεια ενός πειράματος που είχε αποτύχει άλλες δύο φορές πιο πριν.
Μνημείο στους εργάτες, στους πυροσβέστες και σε όλους όσοι πάλεψαν με αυτοθυσία στο Τσερνόμπιλ. SHUTTERSTOCK
«Οταν φτάσαμε στον σταθμό, η κατάσταση απείχε από την επίσημη εκδοχή. Η έκρηξη οφειλόταν σε ανθρώπινη βλακεία: το πείραμα γινόταν με βάση μηχανικά και άλλα δεδομένα που υπήρχαν στα χαρτιά αλλά όχι στον κατασκευασμένο αντιδραστήρα. Ο αρχιμηχανικός Νικολάι Φόμιν, ο οποίος –στη σειρά όπως και στην πραγματικότητα– δεν πίστευε ότι έχει καταστραφεί ο αντιδραστήρας, συνέχιζε να κατευθύνει νερό στο μπλοκ νούμερο 4, ενώ ο αντιδραστήρας είχε καταστραφεί. Ετσι βγήκε η φράση “ο Φόμιν τρελάθηκε”» (σ.σ. ο Φόμιν εξέτισε ποινή δεκαετούς κάθειρξης σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας).
Ο «τοίχος της άγνοιας»
Το ραδιενεργό καύσιμο εξαερώθηκε σε μια απόσταση 13 χιλιομέτρων και απλώθηκε οριζόντια και κάθετα, όμως ο μηχανισμός της επίδρασης στον ανθρώπινο οργανισμό ήταν διαφορετικός από εκείνον στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι. Ο μηχανισμός της διαμόρφωσης της δόσης ήταν άλλος και οι περισσότερες έρευνες –και του δόκτορος Γκέιλ– προσέκρουσαν σε αυτόν τον «τοίχο της άγνοιας…».
Ο Ουσάτενκο λέει ότι μόνο από τη ραδιενεργό σκόνη υπήρχε προστασία. «Για την ακτινοβολία Γ χρειάζονταν στολές πάχους… δύο μέτρων. Για τα μέλη της ομάδας μου πίστευα ότι θα πεθαίναμε πιο γρήγορα, όμως τα καταφέραμε και ζούμε ακόμη παρόλο που αισθανόμασταν την ακτινοβολία στο δέρμα μας, ακόμη και στο στόμα μας – πόση “φάγαμε” δεν γνωρίζω… Ξέρω 50 ανθρώπους που οι γιατροί τούς είπαν ότι θα πάθουν καρκίνο αλλά πέθαναν τελικά από κίρρωση του ήπατος».
«Αν με ρωτήσετε τι καλό έκανε το Τσερνόμπιλ, θα σας πω ότι μάθαμε να μιλάμε ανοιχτά, να μην ανεχόμαστε μετά το ατύχημα αυτό που λέγαμε “συμβατικές αλήθειες”, έναν ευφημισμό για το ψέμα, το επίσημο και το ανεπίσημο ψέμα. Εγώ προσωπικά άρχισα να λέω τι σκέφτομαι. Το πρόβλημα με τις παλιές ελίτ ήταν ότι δεν ήξεραν τι έκαναν και ότι αποφάσιζαν για πράγματα εξαιρετικά πολύπλοκα χωρίς γνώση…».
«Μερικές εβδομάδες μετά, άρχισαν να μου πέφτουν τα μαλλιά»
Ο Γιούρι Αντρέεφ ήταν 55 χρόνων όταν τον συνάντησα για μία ώρα σε ένα παγκάκι της κεντρικής πλατείας Κρεσάτικ στο Κίεβο. Mιλήσαμε για τη δουλειά του στους αντιδραστήρες, που κινδύνευαν εξαιτίας της υπερθέρμανσης του νερού να εκραγούν και αυτοί. «Οταν έγινε η έκρηξη κοιμόμουν στο Πρίπιατ, 1.800 μέτρα απόσταση από τον πυρηνικό σταθμό.
Δούλευα στη βάρδια που τελείωνε τα μεσάνυχτα και είχα πέσει να κοιμηθώ, όταν λίγη ώρα μετά με ξύπνησε η γυναίκα μου και μου είπε πως είχε γίνει ατύχημα. Πήγα στον σταθμό και είδα μια τρύπα πάνω από τον αντιδραστήρα 4.
Το νερό διέρρεε από τον 4ο αντιδραστήρα στον 2ο, ενώ είχε καταρρεύσει το εφεδρικό σύστημα που έψυχε τον 2ο αντιδραστήρα σε περίπτωση υπερθέρμανσης. Πώς μπορούσαμε να σταματήσουμε την επόμενη έκρηξη; (Σ.σ. κεντρικό θέμα του δεύτερου επεισοδίου της σειράς του HBO.) Μπήκαμε μέσα στο νερό με το κεφάλι, για να φτάσουμε μια ώρα αρχύτερα στην παροχή του συστήματος νερού. Κλείσαμε το σύστημα παροχής και έτσι το νερό σταμάτησε να τρέχει και συνεπώς να διαρρέει. Υστερα από μερικές εβδομάδες άρχισαν να μου πέφτουν τα μαλλιά. Δεν μπορούσα να κοιμηθώ περισσότερο από 15 λεπτά. Ξυπνούσα κάθε φορά που έβλεπα στον ύπνο μου ότι δεν μπορούσα να κλείσω την παροχή του νερού. Αρχισα να πίνω βότκα για να κοιμηθώ».
Ο Αντρέεφ λέει ότι το ατύχημα ήταν αναπόφευκτο. «Απελευθερώθηκε μια μεγάλη ποσότητα ραδιονουκλιδίων. Αυτά που ζουν πολύ είχαν ακτινοβολία 150 εκατομμυρίων Κιουρί, αυτά που ζουν λίγο και μοιάζουν με τις ατομικές βόμβες έχουν ακτινοβολία 4 δισ. Κιουρί. Οι συνέπειες για την υγεία μας, πάντως, είναι λιγότερο σημαντικές από εκείνες που περιγράφουν οι συνοδοί σας» (σ.σ. του είχα πει ότι πήγα στην Ουκρανία με πρόσκληση της Greenpeace).
O Αντρέεφ όπως και ο Ουσάτενκο είναι μηχανικοί. Δεν αρρώστησαν. Στη σειρά του HBO γίνεται λόγος για τους τρεις πρώτους «δύτες» στα νερά του αντιδραστήρα 4. Οι δύο από τους τρεις ζουν ακόμη σήμερα.