«Ενας από τους πολλούς λόγους μελέτης του Βυζαντίου είναι το μοντέλο επιτυχίας που παρέχει από την πλευρά της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής του σταθερότητας και της μακράς διάρκειάς του. Ελάχιστη προσοχή δίνεται και στα υπέροχα λογοτεχνικά έργα που παρήγαγε. Σαν η βυζαντινή αυτοκρατορία να διαγράφεται από την Ιστορία.
Διάβασα μόλις δύο νέα βιβλία για τη μεσαιωνική εκκλησία και τη μεσαιωνική φιλοσοφία – κανένα από τα δύο δεν έκανε αναφορά στο Βυζάντιο. Η ιστορία της Δυτικής Ευρώπης είναι ασφυκτική – και στρεβλώνει την πραγματικότητα με έναν αρκετά επικίνδυνο τρόπο», παρατηρεί ο καθηγητής Peter Frankopan, διευθυντής του Oxford Centre for Byzantine Research. Η Οξφόρδη ηγείται διεθνώς στον τομέα της μελέτης της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Ωστόσο, η επιρροή της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη διαμόρφωση της Ευρώπης, της Ρωσίας και των ιστορικών σχέσεων μεταξύ του χριστιανισμού και του ισλάμ παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητη. Στο πλαίσιο αυτό ιδιαίτερη αξία έχει η νέα δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) στο διάσημο βρετανικό ΑΕΙ. Η δωρεά, ύψους 3,4 εκατομμυρίων ευρώ, θα υποστηρίξει την έδρα Bywater and Sotheby of Byzantine and Modern Greek Language and Literature και την έδρα Byzantine Archaeology and Visual Culture και θα εξασφαλίσει τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του Κέντρου Late Antique and Byzantine Studies στην Οξφόρδη. Σήμερα, ο διεθνούς φήμης πανεπιστημιακός Peter Frankopan μιλά στην «Κ» για την Ιστορία, το Βυζάντιο και τη χρηματοδότηση των ανθρωπιστικών σπουδών.
– Πόσο καλά ενημερωμένος είναι ο μέσος πολίτης όσον αφορά την Ιστορία;
– Η Ιστορία παραμένει πολύ δημοφιλές μάθημα στο σχολείο και διατηρεί τη δημοφιλία της με το ευρύ κοινό: βιβλία με αντικείμενο το παρελθόν συχνά είναι μεταξύ των ευπώλητων. Ωστόσο, η γνώση του παρελθόντος είναι εξαιρετικά ανισόρροπη και ανομοιογενής. Επιστρέφουμε ξανά και ξανά στα ίδια θέματα – π.χ., η αθηναϊκή δημοκρατία και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι αντικείμενα πολύ γνωστά και μελετημένα. Ωστόσο, ποιος γνωρίζει οτιδήποτε για την Περσία από τα τελευταία 1.000 χρόνια; Ή για την ιστορία της Κίνας πριν από τον 20ό αιώνα; Υπάρχουν μεγάλα κενά στη γνώση των περισσότερων ανθρώπων σχετικά με το παρελθόν. Αυτό είναι επικίνδυνο, καθώς η Ιστορία αρχίζει να γίνεται μια μορφή εξιδανικευμένης μυθολογίας, η οποία δημιουργεί τεράστια χάσματα που μας εμποδίζουν να κατανοούμε όχι μόνο το παρελθόν αλλά και το παρόν.
– Η βυζαντινή αυτοκρατορία πώς επηρέασε τη διαμόρφωση της σχέσης Δύσης και Ανατολής;
– Αυτές τις μέρες φαίνεται πως είμαστε ικανοί να σκεφτόμαστε τον κόσμο μόνο μέσω του διπόλου «Δύση και Ανατολή» – αυτό συνήθως σημαίνει πως έχουμε τις ΗΠΑ και την Ευρώπη από τη μία και την Κίνα από την άλλη. Ωστόσο, ο κόσμος είναι πολύ πιο πολύπλοκος και συναρπαστικός. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να δούμε τη βυζαντινή αυτοκρατορία ως ενδιαφέρουσα περίπτωση από μόνη της. Αν όμως επιλέξουμε να κάνουμε συγκριτικές μελέτες, τα θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη γεωγραφία, τη θρησκεία, τα έθιμα, την οικογένεια που προκύπτουν, προσφέρουν τεράστιο εύρος για τους μελετητές για να επαναπροσδιορίσουν το πώς μπορούμε και πώς πρέπει να βλέπουμε το παρελθόν.
Ο καθηγητής Peter Frankopan είναι διευθυντής του Oxford Centre for Byzantine Research.
– Γιατί η χρηματοδότηση των κλασικών σπουδών και των ανθρωπιστικών επιστημών είναι χαμηλή σήμερα;
– Εν μέρει επειδή οι πολιτικοί, οι γονείς και οι εργοδότες λένε στους νέους πως το μονοπάτι προς τον πλούτο και το κοινωνικό στάτους είναι μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας. Το χάσμα μεταξύ των ανθρωπιστικών και των τεχνολογικών επιστημών είναι τόσο μεγάλο, που το πρώτο πλέον θεωρείται συχνά πολυτέλεια. Γιατί να ασχοληθούμε με το να μάθουμε πώς να διαβάζουμε, πώς να μιλάμε και πώς να εκτιμούμε την ομορφιά σε έναν κόσμο που κινείται γρήγορα; Μία απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι κλασικές σπουδές, η Ιστορία, η λογοτεχνία και η γλώσσα είναι σημαντικές επειδή, όταν παρατηρώ τον κόσμο σήμερα, τα πιο πιεστικά και σοβαρά προβλήματα που ξεχωρίζω είναι εκείνα που γεννιούνται από την έλλειψη σεβασμού και κατανόησης που έχουμε μεταξύ μας. Καμία νέα τεχνολογία δεν θα καταφέρει να το διορθώσει αυτό. Και στην πραγματικότητα, σε ορισμένες περιπτώσεις, η υπερπροβολή και η προώθηση των τεχνολογικών επιστήμων είναι ένα πρόβλημα από μόνο του, ακριβώς επειδή δεν έχουν εγερθεί πρώτα τα ερωτήματα σχετικά με την ηθική της τεχνολογίας, τις επιπτώσεις της στην ανθρωπότητα ή τις αυξανόμενες ανισότητες – πόσο μάλλον απαντηθεί. Επομένως, ο διαχωρισμός μεταξύ των τεχνολογικών και των ανθρωπιστικών επιστημών θα πρέπει να μας απασχολεί όλους.
– Τι υπονόμευσε τόσο πολύ την κριτική σκέψη, ώστε να ανοίξει τον δρόμο σε ακραίες πολιτικές απόψεις και σε μη επιστημονικές θεωρίες όπως το κίνημα κατά του εμβολιασμού;
– Η αποτυχία μας να κατατάξουμε σωστά τη γνώση παράλληλα με την ιεράρχηση της προσωπικής μας πεποίθησης – όλα συγχωνευμένα με ασαφείς, αντιφατικές και αυτοτελείς ιδέες για την «ελευθερία». Οι επιθέσεις απέναντι στους εμπειρογνώμονες στα ΜΜΕ και στην πολιτική έχουν καταστροφικές συνέπειες. Είμαι πολύ ανήσυχος για το μέλλον, καθώς η κλιματική αλλαγή, οι νέες τεχνολογίες και οι πολιτικές αναταραχές είναι όλα συστατικά ενός πολύ επικίνδυνου κοκτέιλ. Ακόμα ένας λόγος κατά τη γνώμη μου, που πρέπει να εξετάσουμε το παρελθόν και να σκεφτούμε ποιος, πώς και γιατί η ανθεκτικότητα επέτρεψε σε ορισμένες αυτοκρατορίες να επιβιώσουν – και σε άλλες να καταρρεύσουν.