«Οταν έχεις πατήσει τα 60, έχεις παρακολουθήσει τον μετρονόμο να πηγαίνει από τη μια μεριά στην άλλη, πίσω, μπροστά και πάλι πίσω, από την άκρα Αριστερά στην άκρα Δεξιά και αντίστροφα, και ελπίζεις ότι κάποια στιγμή θα σταθεροποιηθεί στο κέντρο. Αλλά, ασφαλώς, για να συμβεί αυτό πρέπει να περάσουμε από κάποιες, πολύ δύσκολες, εμπειρίες».
O Ρομπέρ Λεπάζ δεν βρίσκεται απέναντί μου, η επικοινωνία είναι τηλεφωνική, αλλά είναι πολύ εύκολο να φανταστώ την εικόνα. Ο 62χρονος Καναδός δημιουργός, ο «αλχημιστής» και «μάγος» του σύγχρονου θεάτρου, όπως τον αποκαλούν, που έχει παρουσιάσει στην Αθήνα δύο φαντασμαγορικά και πολυεπίπεδα έργα στη Στέγη Γραμμάτων («The far side of the moon» και το αυτοβιογραφικό «887»), αναγκάστηκε πέρυσι να διαχειριστεί μια «πολύ δύσκολη εμπειρία». Με δύο, μάλιστα, παραστάσεις του, ταυτόχρονα, για πρώτη φορά στη ζωή του. «Προετοίμαζα δύο έργα για δύο κοινότητες αυτοχθόνων με τις οποίες ήμουν πολύ κοντά και είχα εξαιρετικές σχέσεις για χρόνια. Ξαφνικά όμως οι καλλιτεχνικές επιλογές μου με έφεραν απέναντί τους», λέει ο Λεπάζ.
Η πρώτη είχε τίτλο «SLAV» και αφορούσε τη δουλεία των μαύρων και η δεύτερη «Kanata» (σημαίνει χωριό στη γλώσσα των Ιροκουά και είναι η λέξη που κατέληξε να βαφτίσει ολόκληρη τη χώρα). Η κατακραυγή και η πολεμική προερχόταν από αυτόχθονες, που κατήγγειλαν «πολιτισμική ιδιοποίηση». «Τους ενόχλησε το γεγονός ότι, για παράδειγμα, στο “Kanata”, δεν υπήρχαν αυτόχθονες ηθοποιοί (των Πρώτων Εθνών που κατοίκησαν τον Καναδά)». Στο «SLAV», επίσης, συμμετείχαν κυρίως λευκοί καλλιτέχνες.
Η «Kanata» παρουσιάζεται από χθες και έως αύριο στο Μέγαρο Μουσικής, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, με το Θέατρο του Ηλιου της Αριάν Μνουσκίν, η οποία για πρώτη φορά στα 54 χρόνια λειτουργίας της θρυλικής «κολεκτίβας» της παραδίδει τα ηνία του θιάσου σε έναν προσκεκλημένο σκηνοθέτη. Ο πλήρης τίτλος: «Kanata – Επεισόδιο 1ο – Η διαμάχη».
– Πώς θα περιγράφατε τα στάδια της «διαμάχης» ένα χρόνο μετά;
– Το Θέατρο του Ηλιου της Αριάν Μνουσκίν είναι μια μεγάλη ομάδα που έχει ηθοποιούς από όλον τον κόσμο. Είναι μεν όλοι Γάλλοι πολίτες τώρα, αλλά προέρχονται από το Αφγανιστάν, το Ιράκ, τη Νότια Αμερική, την Αφρική. Σκέφτηκα ότι αυτός είναι ένας τρόπος να μιλήσω για την πατρίδα μου και τις μαύρες σελίδες της Ιστορίας της, μέσα από τα μάτια μιας θεατρικής «κολεκτίβας» που αποτελείται από ανθρώπους από όλον τον κόσμο. Ηρθαν στον Καναδά και για τέσσερις μήνες ταξιδεύαμε στη χώρα, συναντώντας αυτόχθονες. Πολλοί από τους ηθοποιούς του Θεάτρου του Ηλιου ταυτίστηκαν μαζί τους, γιατί και οι ίδιοι είναι πρόσφυγες που υπέστησαν πολλά, είδαν ελευθερίες και δικαιώματα να λεηλατούνται, τη γλώσσα τους να χάνεται. Το πρόβλημα, το οποίο κατανοώ, απολύτως είναι ότι οι αυτόχθονες δεν θέλουν κάποιοι άλλοι να μιλούν εξ ονόματός τους. Γιατί, χρόνια τώρα, κάποιοι άλλοι έλεγαν τις δικές τους ιστορίες και όχι πάντα με δίκαιο τρόπο. Είναι μια φυσική αντίδραση.
– Φυσική αντίδραση ή μορφή λογοκρισίας;
– Θα έλεγα φυσική αντίδραση. Στην αρχή, τουλάχιστον. Σκέφτηκα ότι θα αντιλαμβάνονταν ότι αυτό που κάνουμε είναι με σεβασμό στις παραδόσεις τους, ότι είμαστε σύμμαχοι. Δυστυχώς, έχουν πολύ ισχυρή πολιτική τοποθέτηση αυτή τη στιγμή και επέβαλαν δικούς τους ηθοποιούς και άλλα πράγματα, τα οποία εξελίχθηκαν σε λογοκρισία. Ομως δεν θέλω να ακουστεί σαν να είναι μόνον αυτοί υπεύθυνοι. Πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο ενός πολιτικά ορθού κόσμου που προσπαθούμε να δημιουργήσουμε. Ενα μέρος του εαυτού μου αισθάνεται και θύμα αυτής της πολιτικής ορθότητας, που γίνεται τόσο ακραία ώστε στο τέλος να πυροβολείται ο σύμμαχος.
H Αριάν Μνουσκίν, για πρώτη φορά στα 54 χρόνια λειτουργίας της θρυλικής «κολεκτίβας» της, του Θεάτρου του Ηλιου, παραδίδει τα ηνία σε έναν προσκεκλημένο σκηνοθέτη, τον Καναδό Ρομπέρ Λεπάζ.
– Η αλήθεια είναι ότι η πολιτική ορθότητα καταλήγει να είναι μορφή βίας, που μεταμφιέζεται εύκολα σε εκστρατεία υπέρ του δικαίου.
– Ακριβώς. Συμφωνώ απόλυτα. Αλλά την ίδια στιγμή οφείλουμε να ακούμε τι λένε. Γι’ αυτό κι εγώ ως καλλιτέχνης πέρασα πολύ δύσκολα. Είμαι όμως, την ίδια στιγμή, χαρούμενος που ήμουν στο επίκεντρο αυτού του γεγονότος γιατί μόνον έτσι συνειδητοποιεί κανείς το μέγεθος του προβλήματος, της δυστυχίας και της καταστροφής.
– Είστε ευχαριστημένος από το αποτέλεσμα της παράστασης;
– Ναι, βέβαια, είμαι ευχαριστημένος από το αποτέλεσμα, δεδομένων των προβλημάτων. Παρουσιάζουμε αυτό που μας επετράπη. Ηταν ένα πολύ μεγάλο πρότζεκτ με τρία μέρη, τα δύο αφορούσαν το παρελθόν και το ένα το παρόν. Αυτό που παρουσιάζουμε, διάρκειας δυόμισι ωρών, είναι μόνο το τρίτο μέρος, της σημερινής εποχής.
Δεν αφορά μόνο τα Πρώτα Εθνη, αλλά και τους Κινέζους που ζουν στο Βανκούβερ και τους Γάλλους που έχουν μεταναστεύσει στον Καναδά, πολλές διαφορετικές κουλτούρες. Σκεφτήκαμε ότι αυτός είναι καλύτερος τρόπος για να πούμε αυτό που θέλουμε.
Εχουμε μια τάση να ξεπλένουμε την ιστορία μας
– Στα έργα σας κυριαρχεί το θέμα της μνήμης. Υπάρχει τόσο έντονη η ανάγκη να «μην ξεχνάμε», που συνιστά κάτι σαν «τυραννία της μνήμης».
– Το θέατρο, στην εποχή μας, είναι η μνήμη του κόσμου. Οταν παρακολουθούμε κινηματογραφικές ταινίες, ακόμη και ιστορικές, ή ακόμη και ιστορικές τηλεοπτικές σειρές, επειδή ακριβώς προβάλλονται στην τηλεόραση θεωρούμε ότι είναι μυθοπλασία. Εχουμε δυσκολίες να ξεκαθαρίσουμε τι είναι αλήθεια και τι όχι. Νομίζω, λοιπόν, ότι στο θέατρο υπάρχει ένας τρόπος, ένα τελετουργικό, να αφηγηθούμε την ιστορία, που είναι πιο αυθεντικός ακόμη κι όταν είναι πιο ποιητικός. Θεωρώ πως, ούτως ή άλλως, το θέατρο είναι ταυτόσημο με τη μνήμη από το γεγονός και μόνον ότι η δουλειά του ηθοποιού έχει να κάνει με την απομνημόνευση.
– Και το «Kanata» έχει να κάνει με τη μνήμη;
– Εχει, αλλά αφορά περισσότερο τη συλλογική μνήμη. Ο Καναδάς πάντα αντιμετωπιζόταν ως μια μεγάλη, δημοκρατική, φιλελεύθερη χώρα, με πολύ μοντέρνες ιδέες και ελεύθερη κοινωνία. Πάντα τη θεωρούσαν καταφύγιο ελπίδας και πολιτικής ορθότητας. Αλλά, δυστυχώς, έχει πολύ σκοτεινό παρελθόν και ένα βρώμικο μυστικό. Για σχεδόν έναν αιώνα είχε γίνει συστηματική προσπάθεια να εξαλειφθεί ο πολιτισμός των Πρώτων Εθνών. Είχαν το σύστημα των οικοτροφείων, όπου εξανάγκαζαν τα παιδιά να πηγαίνουν, εκκενώνοντας, στην κυριολεξία, μικρά χωριά από τις φυλές τους. Τα παιδιά κακοποιούνταν, τους απαγόρευαν να μιλούν τη γλώσσα τους. Κάποια σκοτώθηκαν, κάποια εξαφανίστηκαν. Είναι μια πολύ σκοτεινή σελίδα της Ιστορίας του Καναδά, για την οποία οι Καναδοί άρχισαν μόλις τελευταία να μιλούν και να την αναγνωρίζουν. Και αυτό είναι σημαντικό. Οταν μιλάμε για «μνήμη», έχουμε όλοι μια τάση να ξεπλένουμε την Ιστορία μας. Σωστά; Οταν σκεφτόμαστε τον πολιτισμό μας, σκεφτόμαστε τα σπουδαία επιτεύγματα, ό,τι σημαντικό έχει επιτύχει, την ελπίδα που μπορεί να προσφέρει. Στον Καναδά περνάμε μια πολύ δύσκολη στιγμή: συνειδητοποιούμε το παρελθόν μας. Αίφνης, συνειδητοποιούμε ότι κεφάλαια της Ιστορίας του Καναδά που έχουν εξαλειφθεί είναι αναγκαίο να τα αντιμετωπίσουμε.
– Η κατακραυγή που αντιμετωπίσατε οδήγησε σε μια μορφή αυτολογοκρισίας;
– Απολύτως. Αλλά, από την άλλη, σκέφτομαι ότι μπορεί να είναι μια περίοδος που πρέπει να διανύσουμε. Ολοι έχουμε να μάθουμε πολλά. Δεν πρέπει να υποκύψουμε στην πίεση αυτής της μορφής λογοκρισίας, αλλά την ίδια στιγμή πρέπει να καταλάβουμε από πού προέρχεται. Για το μεγαλύτερο μέρος του περασμένου αιώνα, η λογοκρισία προερχόταν από τη Δεξιά και την άκρα Δεξιά και ξαφνικά, τα τελευταία χρόνια, έχει μεταφερθεί στην Αριστερά και στην άκρα Αριστερά. Οι καλλιτέχνες που γενικώς ανήκουν περισσότερο στην Αριστερά ή, αν δεν ανήκουν, είναι συμπαθούντες, είναι και τα θύματα, οι στόχοι αυτής της λογοκρισίας.
– Οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο συντηρητικές;
– Βέβαια. Μιλήσαμε για τη μνήμη. Πιστεύω λοιπόν ότι είναι πρόβλημα της μνήμης. Είμαστε σε μια τεταμένη στιγμή, κατά την οποία οι περισσότερες χώρες μετακινούνται προς τα δεξιά και άκρα δεξιά. Αυτό σημαίνει απώλεια μνήμης. Οχι μόνον από τους πολίτες, αλλά και από τα κινήματα. Οι νέοι που ψηφίζουν αγνοούν το παρελθόν.
Κάποιος πρέπει να τους εξηγήσει, να κρατήσει τη μνήμη του παρελθόντος ζωντανή. Οσο οι χώρες και οι κυβερνήσεις μετακινούνται δεξιά τόσο η Αριστερά γίνεται πιο βίαιη, πιο επιθετική, ασκεί λογοκρισία έστω κι αν δεν την αποκαλεί έτσι. Δεν εννοώ ότι η Αριστερά είναι υπεύθυνη. Υπάρχει μια τεράστια πίεση από διάφορους Τραμπ.
Το φρεσκάρισμα της μνήμης είναι μέρος της θεατρικής εμπειρίας.