Το 1961 έφυγε από τη Νέα Υόρκη όπου ζούσε, για την Αγγλία, για να πραγματοποιήσει εκεί τα γυρίσματα της «Λολίτας». Αφορμή ήταν το ευνοϊκότερο φορολογικό καθεστώς που υπήρχε στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού. Η αιτία, όμως, ήταν άλλη και βαθύτερη: ο 33χρονος τότε Στάνλεϊ Κιούμπρικ ένιωθε έντονα την ανάγκη να απομακρυνθεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Χόλιγουντ. Ηθελε στο εξής να κάνει ταινίες στις οποίες θα είχε τον απόλυτο καλλιτεχνικό έλεγχο. Μόλις την προηγούμενη χρονιά είχε βγει στις αίθουσες ο «Σπάρτακος», τον οποίο είχε σκηνοθετήσει, κατόπιν ανάθεσης από τον πρωταγωνιστή, Κερκ Ντάγκλας.
Σκηνή από το κορυφαίο έργο επιστημονικής φαντασίας όλων των εποχών, «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος».
Παρά την τεράστια εμπορική επιτυχία του επικού ιστορικού δράματος και τα τέσσερα βραβεία Οσκαρ που είχε κερδίσει, ο Κιούμπρικ όχι μόνο δεν ήταν ικανοποιημένος αλλά ασφυκτιούσε. Αποφάσισε, λοιπόν, να γυρίσει την πλάτη του στα μεγάλα στούντιο και να χαράξει τη δική του πορεία, με τους δικούς του όρους. Εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο. Το 1978 αγόρασε μια έπαυλη δεκαοκτώ δωματίων, του 18ου αιώνα, στο Χερτφορντσάιρ. Εκεί έμελλε να ζήσει μέχρι τον θάνατό του, από ανακοπή, το 1999, έχοντας ελαχιστοποιήσει τις μετακινήσεις. Σημαντικό ρόλο, βέβαια, έπαιξε σε αυτό και το γεγονός ότι φοβόταν πλέον τις πτήσεις, μολονότι είχε δίπλωμα πιλότου. Ετσι, αντί να ταξιδεύει κάθε τόσο για τις ανάγκες των γυρισμάτων, γινόταν το αντίστροφο: ο κόσμος… ερχόταν κοντά σε εκείνον.
Σκηνή από το «Full Metal Jacket», μια συγκλονιστική αντιπολεμική ταινία, η μοναδική για το Βιετνάμ που εκτυλλίσσεται σε αστικό περιβάλλον.
Ο πύργος του «Μπάρι Λίντον» (1975), για παράδειγμα, ήταν μια «συρραφή» από 21 κάστρα σε Αγγλία και Ιρλανδία (κάποια και στη Γερμανία). Το ξενοδοχείο της κινηματογραφικής «Λάμψης» (1980) δεν βρισκόταν στο Κολοράντο, όπως στο ομώνυμο βιβλίο του Στίβεν Κινγκ, αλλά δημιουργήθηκε στα λονδρέζικα στούντιο Pinewood και Εlstree. Αντιστοίχως, το «Full Metal Jacket» (1987), η συγκλονιστική αντιπολεμική ταινία με θέμα την άγρια καθημερινότητα των νεοσύλλεκτων Αμερικανών πεζοναυτών κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους στο Βιετνάμ, γυρίστηκε σε αστικό περιβάλλον: στις παλιές, εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις της Beckton Gasworks, τις οποίες ο αρχιτέκτονας Αντον Φερστ μεταμόρφωσε σε βιετναμέζικη πόλη. Το σκηνικό είχε και ένα… τουίστ ζούγκλας, όπου το σενάριο το απαιτούσε, με 200 αληθινά φοινικόδενδρα που ήρθαν από την Ισπανία και άλλα 10.000 πλαστικά που αγοράστηκαν από το Χονγκ Κονγκ!
O Μάθιου Μοντίν και ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ στα γυρίσματα του «Full Metal Jacket» (1987).
Επί σχεδόν τέσσερις δεκαετίες, το Λονδίνο έγινε η δεύτερη πατρίδα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, ο τόπος στον οποίο «γεννήθηκε» το πιο σημαντικό κομμάτι της φιλμογραφίας του. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το ότι η αναδρομική έκθεση του Design Museum, αφιερωμένη στη ζωή και στο έργο του, είναι από τις πιο επιτυχημένες της φετινής χρονιάς (διάρκεια: έως 15/9).
Δυνατό καλωσόρισμα
Πέρασα το κατώφλι του μουσείου πριν από λίγες εβδομάδες. Στην είσοδο, σε μια εγκατάσταση από οθόνες, προβάλλονται σκηνές από τις διάσημες ταινίες του: δυνατό καλωσόρισμα, σε πετάει στα βαθιά, γίνεσαι μεμιάς «κοινωνός» του σύμπαντός του.
Τα φορέματα των αδελφών Μπερνς της «Λάμψης».
Στη συνέχεια, μέσα από 500 και πλέον αντικείμενα, η έκθεση μας συστήνει μια διάνοια. Οποιος αγαπά τις ταινίες του, σίγουρα θα ενθουσιαστεί· γιατί θα καταλάβει, σε μεγάλο βαθμό, από ποια υλικά αυτές φτιάχνονταν, πώς ο Κιούμπρικ περνούσε από τη σύλληψη της ιδέας στο στάδιο της προετοιμασίας και στη συνέχεια σε αυτό της υλοποίησης. Αλλά ακόμα και εκείνος που δεν είναι φαν του σινεμά του, πρέπει να τη δει· γιατί είναι ένα πολύτιμο σεμινάριο για τον κινηματογράφο, για το πέρασμά του από μια πιο «χειροποίητη» εποχή στο ψηφιακό παρόν και μέλλον.
Το αυτοκίνητο του «Κουρδιστού Πορτοκαλιού»
Οι δύο επιμελητές είχαν στη διάθεσή τους το αρχείο του σκηνοθέτη, το οποίο κληροδοτήθηκε στο Πανεπιστήμιο Τεχνών του Λονδίνου. Επίσης, ο κουνιάδος του, παραγωγός Γιαν Χάρλαν, τους εξασφάλισε πρόσβαση στην οικία Κιούμπρικ. Ετσι, στους δύο ορόφους του Design Museum θα αντικρίσει κανείς κομμάτια από έναν θησαυρό ανυπολόγιστης αξίας. Κάποια ίσως αναμενόμενα, όπως σενάρια και σημειώσεις, φωτογραφίες από τοποθεσίες και γυρίσματα και αφίσες, κλακέτες και φιλμ από δοκιμαστικά, μακέτες σκηνικών και κοστούμια. Και άλλα αναπάντεχα και άκρως συναρπαστικά, όπως το πιστό αντίγραφο, σε μικρότερη κλίμακα, φυσικά, της τεράστιας ρόδας (μου θύμισε αυτές που υπάρχουν στα κλουβιά με τα χάμστερ) ύψους 12 μέτρων, που χρησιμοποιήθηκε στην ταινία «2001: Οδύσσεια του Διαστήματος» (πάνω της περπατούσαν οι αστροναύτες): έξι μήνες χρειάστηκαν για να φτιαχτεί και το κόστος έφτασε τις 580.000 στερλίνες.
Το κοστούμι του Αλεξ στο «Κουρδιστό Πορτοκάλι».
Αλλά και μεμοραμπίλια λιγότερο εντυπωσιακά, αλλά πολύ συγκινητικά, όπως η κόκκινη Valentine γραφομηχανή του, το κοστούμι του Αλεξ (Μάλκολμ Μακ Ντάουελ) από «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι», η κάμερα Mitchell BNC με φακούς Zeiss που χρησιμοποιήθηκε στον «Μπάρι Λίντον», οι φωτογραφίες του θρυλικού φωτορεπόρτερ Ντον Μακάλιν που ενέπνευσαν τον Κιούμπρικ σε πολλές σκηνές από την ταινία «Full metal jacket» και η μονταζιέρα Steenbeck πάνω στην οποία ο ίδιος έκανε το μοντάζ της. Ανάμεσα στα εκθέματα και αρκετές επιστολές, όπως εκείνες που αντάλλαξε με τον συγγραφέα Αρθουρ Κλαρκ. Εχοντας διαβάσει το διήγημά του «Ο φρουρός» του πρότεινε να γράψουν μαζί το σενάριο για την «Οδύσσεια του Διαστήματος» – μια επιπλέον απόδειξη για το πάθος του Κιούμπρικ για τη λογοτεχνία και πόσο επηρέασε το έργο του.
Τίποτα στην τύχη, εμμονή στη λεπτομέρεια
Σε μια συνέντευξη του 1958 ρωτήθηκε πώς είχε προκύψει η ιδέα για την ταινία του «Σταυροί στο μέτωπο», που είχε κυκλοφορήσει ένα χρόνο πριν. «Οπως οι ιδέες για όλες τις ταινίες μου», απάντησε. «Από καθαρή τύχη». Κι όμως, τίποτα δεν άφηνε στην τύχη ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ.
Ο επισκέπτης της έκθεσης το διαπιστώνει περιδιαβάζοντας στις αίθουσες. Ο Αμερικανός σκηνοθέτης προετοίμαζε τα φιλμ του επί χρόνια, με κάθε λεπτομέρεια. Ηθελε να ξέρει τα πάντα πολύ πριν ξεκινήσουν τα γυρίσματα. Για τον Ναπολέοντα, για παράδειγμα, το κινηματογραφικό έπος που δυστυχώς δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει ποτέ, είχε συγκεντρώσει δεκάδες κιβώτια υλικού. Σε ειδικές προθήκες, στο Design Museum, εκτίθενται τα περίπου 250 ιστορικά βιβλία που είχε διαβάσει πριν αρχίσει να συνθέτει το κινηματογραφικό πορτρέτο του. Μέχρι και εκατοντάδες καρτέλες είχε φτιάξει, στις οποίες έγραφε όχι μόνο το πρόγραμμα και τις δραστηριότητες του Βοναπάρτη (ανά ημέρα, στη ροή της σεναριακής πλοκής), αλλά και τις διατροφικές του συνήθειες. Μια ασυναγώνιστη αναλογική Wikipedia!
H κάμερα του «Μπάρι Λίντον».
Βέβαια, αυτή η εμμονή του με τη λεπτομέρεια μερικές φορές αποδεικνυόταν έως και επικίνδυνη. Ηταν τόσο αληθοφανές το εσωτερικό των αμερικανικών βομβαρδιστικών στο «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» (1964) –και μάλιστα μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου– που λίγο έλειψε να τον κατηγορήσουν ότι χρησιμοποίησε πληροφορίες οι οποίες ήταν προϊόν κατασκοπείας. Αμερικανοί αξιωματούχοι επισκέφθηκαν το σετ –πάντα στο Λονδίνο–και ζήτησαν από τον Κιούμπρικ να τους αποκαλύψει τις πηγές του, διαφορετικά την υπόθεση θα αναλάμβανε το FBI!
«Η Οδύσσεια του Διαστήματος»
Η τελευταία αίθουσα –και η μεγαλύτερη– είναι αφιερωμένη στο κορυφαίο έργο επιστημονικής φαντασίας όλων των εποχών, «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος». Αναμενόμενο. Αυτή η ταινία του 1968 άλλαξε για πάντα τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν το εξωγήινο – παρακολουθώντας μέχρι τότε στη μεγάλη οθόνη υδροκέφαλα τέρατα με μάτια εντόμων και χαρτονένιους πυραύλους. Και δεν ήταν μόνο η χρήση της τεχνολογίας ή η επιστημονική της ακρίβεια που την κάνει μοναδική. Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ συνέλαβε με την κάμερά του κάτι πιο μεγάλο και ουσιώδες: αποτύπωσε την υπαρξιακή αγωνία της εποχής του για το μέλλον και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, τονίζοντας, ταυτόχρονα, τη διαχρονική ανάγκη για μια ισορροπία στο σύμπαν. Eγχείρημα πολύπλοκο, ίσως και αδύνατο για τους περισσότερους σκηνοθέτες. Οχι για τον ίδιο. «Αν μπορείς να το σκεφθείς και να το γράψεις, τότε μπορείς και να το κινηματογραφήσεις», έλεγε άλλωστε.
Κοστούμι από την «Οδύσσεια του Διαστήματος».
Η μονταζιέρα του «Full Metal Jacket».