Οσο και να προσπαθεί ο Ρομέο Καστελούτσι να εξηγήσει τι επιδιώκει με την περφόρμανς-παράσταση «Η νέα ζωή» που παρακολουθήσαμε στο Φεστιβάλ Αθηνών, το αποτύπωμα παραμένει: η εικόνα πέντε ανδρών αφρικανικής καταγωγής, με μακριές λευκές κελεμπίες και λευκά γυναικεία πέδιλα, σε έναν χώρο από αυτοκίνητα σκεπασμένα με λευκά καλύμματα. Περπατούν αργά, τελετουργικά, στέκονται ακίνητοι, σιωπηλοί, αφουγκράζονται, και προς το τέλος της 50λεπτης περφόρμανς ο ένας εξ αυτών λέει κάποιες φράσεις στα γαλλικά, επαναλαμβάνοντας:
«Εδώ δεν υπάρχει ελευθερία». Το μαύρο δέρμα σε αντίστιξη με το ενδυματολογικό και σκηνογραφικό λευκό («Κ» 10/07). Στο σημείωμα του προγράμματος διαβάζουμε ότι οι πέντε Αφρικανοί –σύμφωνα με το σενάριο– είναι αδέλφια και «σκοπεύουν να ξεκινήσουν μαζί ένα ταξίδι προς μια καλύτερη ζωή». Τα πέντε αυτά πρόσωπα «δεν κυνηγούν ούτε το κενό ούτε την πληρότητα. Αντιπαθούν τους καλλιτέχνες, γιατί μιλούν ακατάπαυστα αντί να πράττουν. Τι πρέπει να γίνει; Τα αδέλφια προτείνουν την “τέχνη του ζην” στη θέση του “ζην με τέχνη”».
Πριν από δύο μήνες, στα εγκαίνια της 58ης Μπιενάλε της Βενετίας (που θα διαρκέσει έως τον Νοέμβριο) ένα έκθεμα προκάλεσε αντιδράσεις. Ο Ελβετοϊσλανδός καλλιτέχνης Christoph Büchel εξέθεσε το κουφάρι του αλιευτικού σκάφους που βυθίστηκε στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Λιβύης και του νησιού Λαμπεντούζα τον Απρίλιο 2015, μαζί με περίπου 1.000 μετανάστες. Διασώθηκαν 27. Η υπόμνηση αυτής της μεγάλης τραγωδίας αποτελεί μέρος του πρότζεκτ με τίτλο «Barca Nostra», δηλαδή «Το σκάφος μας».
Κακόγουστο και τερατώδες ή προβοκατόρικο και αλληγορικό που επιτυγχάνει τον στόχο του; Και ποιος είναι αυτός; Η ανακοίνωση της Μπιενάλε ανέφερε: «Στο Arsenale –στο περιβάλλον του καλλιτεχνικού θεάματος (…) μιας πόλης βασισμένης στη μετανάστευση η οποία τροφοδοτεί τη μηχανή της καταστροφής της μέσω του μαζικού τουρισμού–, το συλλογικό ναυάγιο “Barca Nostra” ανοίγει τη δυνατότητα να το χρησιμοποιήσουμε ενεργητικά ως όχημα σημαίνουσας κοινωνικοπολιτικής, ηθικής και ιστορικής βαρύτητας». Ασαφές, με την αρμόζουσα ρευστή γλώσσα.
Μετά την οξύτατη αντιπαράθεση που προέκυψε, ο εκπρόσωπος του καλλιτέχνη δήλωσε: «Το έργο τέχνης δεν είναι το πλοιάριο, αντιθέτως το πρότζεκτ είναι διαρκές και το ταξίδι του είναι το έργο τέχνης»… Τουτέστιν;
Τα διλήμματα που θέτει το «Barca Nostra» ή καλλιτέχνες όπως ο Αϊ Ουέι Ουέι και, ενδεχομένως, ο Καστελούτσι, δεν οδηγούν απευθείας στο αρχετυπικό ερώτημα «τι είναι τέχνη». Είναι πιο σύνθετα και δαιδαλώδη γιατί τα γεγονότα είναι νωπά, το μεταναστευτικό ρεύμα δεν κοπάζει και η υπερχρήση μεταναστών, η διαρκής έκθεση της ανθρώπινης τραγωδίας δεν συνδέεται πάντα με τη, θεμιτή, προσπάθεια κατανόησής της. Για κάποιους η προσπάθεια αυτή παραμένει ρηχή και άστοχη, για κάποιους άλλους βοηθάει στην «ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης». Μα η ανθρωπιστική καταστροφή είναι εδώ, παρούσα, καθημερινά, με όλους τους δυνατούς τρόπους: εικόνα, ήχος, λόγος. Οι μετανάστες αφηγούνται, οι ιστορίες τους μετασχηματίζονται σε μια μορφή τέχνης. Είτε ως ντοκουμέντα είτε ως «πειραγμένα» δρώμενα, εγκαταστάσεις, δεκάδες εκδοχές που εκκινούν από την ίδια βάση, την ίδια πηγή.
Τα στερεότυπα καραδοκούν. Ορισμένοι καλλιτέχνες τα εντάσσουν στη ραχοκοκαλιά της έμπνευσής τους. Οπως στη βίντεο-εγκατάσταση «Love Story» της Nοτιοαφρικανής Κάντις Μπράιτς, που παρουσιάζεται στην Πειραιώς 260. Δύο σταρ, η Τζουλιάν Μουρ και ο Αλεκ Μπόλντουιν, αναπαριστούν στο βίντεο σύντομα αποσπάσματα από συνεντεύξεις έξι προσφύγων. Το μοντάζ αφαιρεί από τις αληθινές ιστορίες το βάθος και τις αποχρώσεις τους, μετατρέποντάς τες σε προϊόν για μαζική κατανάλωση. Οι αντιδράσεις δεν μπορεί να είναι κοινές. Είναι πανομοιότυπες, περισσότερο ή λιγότερο στοχαστικές, εκλεπτυσμένες, διεισδυτικές. Μπορεί να ενοχλούν, να θυμώνουν, να χαρακτηρίζουν τον καλλιτέχνη, να απομακρύνουν από το έργο του, όχι όμως από το πρόβλημα.
Οσο εμείς θα συζητάμε και θα διαφωνούμε, σε όποια ένταση κι αν συμβαίνει αυτό, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι θα ζουν (αν έχουν επιβιώσει) στη σκιά μιας αντιπαράθεσης που ελάχιστα τους αφορά. Παραμένουμε απέναντί τους, παρατηρώντας και καταγράφοντας. Κάποτε και με θέρμη, αυτοθυσία και ειλικρίνεια. Δεν είναι στα συναισθήματα το πρόβλημα αλλά στη θέση. Παραμένουμε απέναντι, όχι δίπλα τους.