Είναι ένα μεταφορικό σχήμα που χρησιμοποιείται συχνά στη ρητορική των πολιτικών ηγετών, ιδιαίτερα σε προεκλογικές ή/και επινίκιες ομιλίες: «γυρίζουμε σελίδα».
«Ολες κι όλοι μαζί […] για να γυρίσουμε σελίδα», είπε σε προεκλογική ομιλία, στις 21.2.2004, ο Κ. Καραμανλής. «Μαζί να γυρίσουμε σελίδα», δήλωσε πανομοιότυπα ο Γ. Παπανδρέου στην επινίκια ομιλία του, στις 4.10.2009. «Τη Δευτέρα όλοι οι Ελληνες γυρίζουν σελίδα», διακήρυξε περήφανα ο Α. Σαμαράς σε προεκλογική συγκέντρωση, στις 4.5.2012. Τη βραδιά της νίκης του, στις 25.1.2015, ο Α. Τσίπρας μιλώντας στα Προπύλαια, είπε κι αυτός: «Η Ελλάδα γυρίζει σελίδα». «Την Κυριακή ψηφίζουμε. Τη Δευτέρα γυρίζουμε σελίδα», ήταν ένα βασικό σύνθημα του νέου πρωθυπουργού κ. Μητσοτάκη στις προεκλογικές του ομιλίες.
Δεν θα έψεγε κανείς τους πολιτικούς ηγέτες μας για ρητορική πρωτοτυπία. Η επαναληψιμότητα, ωστόσο, του συγκεκριμένου μεταφορικού σχήματος είναι αξιοπρόσεκτη. Τι θέλουν να πουν;
«Γυρίζουμε σελίδα» σημαίνει: δεν θα συνεχίσουμε στην ίδια γραμμή πλεύσης, αλλάζουμε πορεία. Διαφορετικά: δεν θα κινηθούμε στο ίδιο πλαίσιο, αλλάζουμε πλαίσιο. Σηματοδοτεί τόλμη και διάθεση όχι απλής, αλλά μετασχηματιστικής αλλαγής. Η εναλλαγή στην κυβέρνηση είναι μια απλή αλλαγή. Η δημιουργία ενός νέου τρόπου λειτουργίας των θεσμών –ενός νέου προτύπου– από μια νέα κυβέρνηση συνιστά «αλλαγή σελίδας». Οποιος, λοιπόν, διακηρύσσει «αλλάζουμε σελίδα» υπόσχεται ρηξικέλευθες τομές, οπότε μας καλεί εμμέσως να τον κρίνουμε με απαιτητικά κριτήρια.
Το μείζον πρόβλημα
Ποιο είναι το κεντρικό θεσμικό πρόβλημα της χώρας; Η ριζική αναμόρφωση του κράτους. Ποιος είναι ο κεντρικός άξονας αυτής της αναμόρφωσης; Η απεξάρτηση της δημόσιας διοίκησης από την πολιτική. Είναι τόσο κοινότοπο που ακούγεται ενοχλητική η επανάληψή του: η κυβέρνηση χαράζει πολιτικές σύμφωνα με τη λαϊκή εντολή που έλαβε. Η δημόσια διοίκηση υλοποιεί με αμεροληψία και επαγγελματισμό τις εντολές της κυβέρνησης. Ετσι δουλεύει ο σύγχρονος ανεπτυγμένος κόσμος.
Δυστυχώς, η αρχή αυτή ουδέποτε εφαρμόστηκε στη χώρα. Για διάφορους ιστορικούς λόγους, η δημόσια διοίκηση ήταν, με ποικίλους βαθμούς έντασης, εξαρτημένη από την πολιτική. Αυτή είναι η παλιά «σελίδα» που πρέπει να γυρίσει ο νέος πρωθυπουργός.
Για την ακρίβεια, τη σελίδα άρχισαν ήδη να τη γυρίζουν οι δανειστές για εμάς. Αν και ενοχλητικό για κάθε πολίτη με αίσθημα εθνικής αξιοπρέπειας, χρωστάμε στους ξένους δύο σημαντικές αποφάσεις αναμόρφωσης της διοίκησης: η Στατιστική Υπηρεσία έγινε Ανεξάρτητη Αρχή, κατ’ επιταγήν των δανειστών, μετά τα διαβόητα Greek statistics το 2009. Και η φορολογική διοίκηση ανασυγκροτήθηκε σταδιακά και μετατράπηκε, τελικά, επίσης σε Ανεξάρτητη Αρχή, πάλι με εντολή των δανειστών. Μέχρι τότε, επικεφαλής των σχετικών οργανισμών ήταν άτομα κομματικής ή υπουργικής επιλογής.
Μέρος του τρίτου μνημονίου ήταν η δέσμευση της χώρας για «επαγγελματισμό και απο-πολιτικοποίηση της ελληνικής διοίκησης σε όλα τα επίπεδα». Στο επίκεντρο της προσοχής τέθηκε ο τρόπος επιλογής επιτελικών στελεχών στο Δημόσιο. Δημιουργήθηκε το Εθνικό Μητρώο Επιτελικών Στελεχών και καθιερώθηκε διαδικασία προκήρυξης και αξιολόγησης των υποψηφίων. Οι χρόνιοι πολιτικοί εθισμοί, όμως, στρέβλωσαν τη διαδικασία: η κυβέρνηση Τσίπρα – Καμμένου επικρίθηκε βασίμως για πολιτικές παρεμβάσεις. Η διαδικασία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Πώς θα τη χειρισθεί η νέα κυβέρνηση;
Εχουμε, λοιπόν, ένα εμβρυώδες περίγραμμα για το τι σημαίνει «αλλαγή σελίδας». Καλό, αλλά δεν αρκεί. Οπως αναφέρει εμπεριστατωμένη έκθεση του ΕΛΙΑΜΕΠ για τη δημόσια διοίκηση (επιμέλεια: Κ. Σπανού, 2018), ακόμη και οι μηχανισμοί «απο-πολιτικοποίησης» του τρίτου μνημονίου δίνουν περιθώρια επηρεασμού από την κυβέρνηση. Οι πιέσεις τόσο του κόμματος όσο και διαφόρων φατριών, η επιθυμία για απρόσκοπτη διακυβέρνηση, και η δύναμη της αδράνειας (κάθε μεγάλη αλλαγή κοστίζει, οπότε «άσ’ το γι’ αργότερα») τείνουν να προσαρμόζουν τη νέα διαδικασία στις παλαιές συνήθειες. Η αλλαγή σελίδας, τότε, μοιάζει με αλλαγή παραγράφου.
Πραγματική αλλαγή
Πώς γυρίζει σελίδα ένας όντως μεταρρυθμιστής πρωθυπουργός;
Πρώτον, κατανοώντας ορθά το πρόβλημα. Αυτό θα συμβεί αν αρθεί στο μετα-επίπεδο, από όπου θα δει το ιστορικό μοτίβο εκδήλωσης του προβλήματος. Ποιο είναι αυτό; Ολα τα κυβερνητικά κόμματα (και το δικό του), ενώ διακηρύσσουν «αλλαγή σελίδας», αναπαράγουν, όπου, όπως και όσο μπορούν, τις παλαιοκομματικές πρακτικές που υποτίθεται ότι αποποιούνται. Ο μεταρρυθμιστής πρωθυπουργός θα δει ότι την πολιτικοποίηση του κράτους δεν τη δημιούργησαν μόνον οι «άλλοι», αλλά και η δική του πλευρά. Η αναγνώριση αυτή είναι το ήμισυ της επιτυχίας.
Δεύτερον, με την εμπέδωση της αξιοπιστίας του. Πώς; Αυτοδέσμευση. Οταν δεσμεύεσαι ότι θα κάνεις κάτι ριζικά νέο (π.χ. επιμονή στην αξιοκρατία) περιορίζεις τους βαθμούς ελευθερίας σου ως κυβερνήτη (π.χ. να διορίζεις όποιον εσύ θέλεις), άρα ρισκάρεις: αυξάνεις το κόστος της ενδεχόμενης αποτυχίας σου, οπότε προσπαθείς περισσότερο να υλοποιήσεις όσα δεσμεύτηκες. Το αποτέλεσμα είναι να αυξήσεις τις πιθανότητες επιτυχίας σου. Υψηλό ρίσκο, υψηλή αξιοπιστία.
Τρίτον, η αλλαγή δεν έρχεται με λόγια αλλά με έργα. Οι πράξεις, καθότι έχουν κόστος, μεταφέρουν έναν συμβολισμό που δεν έχουν τα λόγια, όσο εμπνευσμένα κι αν είναι. Ενα νέο πλαίσιο –μια «νέα σελίδα»– δημιουργείται από αντισυμβατικές και, κατ’ ανάγκην, ριψοκίνδυνες πράξεις που συν-κινούν και ανα-νοηματοδοτούν. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Να προκηρυχθούν και να αξιολογηθούν αμερόληπτα όλες οι επιτελικές θέσεις στον στενό και ευρύ δημόσιο τομέα – από τους γραμματείς υπουργείων, επικεφαλής ΔΕΚΟ και – εξόχως συμβολικό – τον γραμματέα του υπουργικού συμβουλίου. Υπάρχουν ήδη σχετικές πρόνοιες στον νόμο. Απομένει η διεύρυνσή τους και, κυρίως, η αξιόπιστη εφαρμογή τους. Οι ενέργειες αυτές θα δείξουν ότι η κυβέρνηση αυτοπεριορίζεται, άρα μειώνει την εμπλοκή της στη διοίκηση.
Θα μας δώσει τη χαρά ο κ. Μητσοτάκης να ελπίζουμε βάσιμα ότι η χώρα «γυρίζει σελίδα»; Αν ναι, πρέπει να προσπαθήσει περισσότερο. Με ποια αξιοκρατική διαδικασία λ.χ. επελέγη ο κ. Χαρδαλιάς, αναπληρωτής γενικός γραμματέας της Ν.Δ. και πρώην δήμαρχος, γενικός γραμματέας Πολιτικής Προστασίας;
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.