Από όλες τις αρχαίες τραγωδίες, ο Οιδίπους Τύραννος είναι αναμφισβήτητα η πιο διάσημη. Κάθε μορφωμένος άνθρωπος στον δυτικό, αν μη τι άλλο, κόσμο θα είχε κάτι να πει γι’ αυτή. Κυρίως, έχει βοηθήσει στη φήμη της η πασίγνωστη ψυχαναλυτική ερμηνεία του Φρόιντ, για την ανάρμοστη αλλά ψυχικά βαθιά σχέση μητέρας – γιου, η οποία άλλωστε αποτελεί και τη βάση της πλοκής του εν λόγω μύθου, και κατ’ επέκταση του φροϋδικού οιδιπόδειου. Ο μύθος μπορεί ωστόσο να διαβαστεί και αλλιώς, και την αφορμή μού έδωσε το πρόσφατο, καταπληκτικό, ανέβασμα της τραγωδίας από τον Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη στην Επίδαυρο, με τον καθηλωτικό Δημήτρη Λιγνάδη στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Μόνο που τελικά, ο πραγματικός πρωταγωνιστής είναι άλλος.
Στην τραγωδία του Οιδίποδα πλανιέται από την αρχή ώς το τέλος η έννοια της μοίρας και του υποτιθέμενα καταλυτικού τρόπου με τον οποίο ο αρχαίος κόσμος θεωρεί ότι επηρεάζει αυτή τα ανθρώπινα πεπρωμένα. Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από ό,τι του είναι γραμμένο, θα έλεγε κανείς ότι μας διδάσκει ο Σοφοκλής. Κι όμως, δεν μας λέει αυτό. Στο έργο, μία από τις κρισιμότερες στιγμές για την εξέλιξη της πλοκής είναι εκείνη που αφορά τη συνάντηση του Οιδίποδα, νέου τυράννου της Θήβας, με τον μάντη Τειρεσία (Κωνσταντίνος Αβαρικιώτης). Η σκηνή αποδίδεται θαυμαστά από τον Μαρκουλάκη, ο οποίος έχει προφανώς αντιληφθεί την τεράστια σημασία της στο δράμα. Ο μάντης είναι εκείνος που θα αποκαλύψει στον Οιδίποδα το ένοχο μυστικό, ότι δηλαδή ο ίδιος ήταν που σκότωσε τυχαία, πριν από λίγα χρόνια, τον βασιλιά Λάιο, ο οποίος και θα αποδειχθεί πατέρας του. Στο άκουσμα της αποκάλυψης, ο Οιδίπους θα αντιδράσει έντονα και σπασμωδικά, απειλώντας και διώχνοντας τον Τειρεσία. Πρόκειται, όπως συχνά συμβαίνει, για μια αυτάρεσκη εξουσία τυφλωμένη από οργή, η οποία δεν είναι έτοιμη να αντέξει τη σκληρή αλήθεια.
Αλλά τι ακριβώς είναι ο μάντης Τειρεσίας; Οχι πάντως ένας «μάντης» με την έννοια που θα του αποδίδαμε σήμερα, δηλαδή ένας (ψευδο)προφήτης, που θα είχε θέση δίπλα σε αστρολόγους και καφετζούδες. Στον αρχαίο κόσμο, ο μάντης είναι ουσιαστικά ένας σύμβουλος της εξουσίας, ένας «αναλυτής» των δεδομένων της, ένας διανοούμενος επιφορτισμένος να την καθοδηγεί και να την προστατεύει, ενίοτε λέγοντάς της και σκληρές αλλά οπωσδήποτε χρήσιμες αλήθειες. Εν προκειμένω, σκοπός του Τειρεσία δεν είναι να καταγγείλει τον Οιδίποδα ως πατροκτόνο αλλά να του παρουσιάσει όλα τα δεδομένα τα οποία θα πρέπει άμεσα να διαχειριστεί. Είναι προφανές ότι αποκρύπτοντάς του την αλήθεια, θα του προσέφερε κακές υπηρεσίες, και εντέλει, αντί να τον προστατεύσει, θα τον άφηνε εκτεθειμένο στις τρομερές συνέπειες της αποκάλυψης του δεδομένου αυτού. Ο μάντης μοιάζει να του λέει: «Σου φέρνω μια σημαντική πληροφορία, θα πρέπει να δεις πώς θα τη διαχειριστείς καθότι εμπλέκεσαι άμεσα. Αντί να αρνείσαι την κρίση, κατάστρωσε σχέδιο αντιμετώπισής της».
Ο Οιδίπους είναι όμως ξεροκέφαλος και αλαζονικός, και απορρίπτει τις συμβουλές του. Μπορεί να εμφανίζεται ως θύμα των καταστάσεων και ως ένα τραγικό πρόσωπο που δεν γνωρίζει ποιοι είναι οι πραγματικοί γονείς του, αλλά δεν είναι κάνα καλόπαιδο. Εχει δολοφονήσει κάποτε εν ψυχρώ πέντε ανθρώπους, σε μια διασταύρωση, για ασήμαντη αφορμή, και μετά παντρεύτηκε τη χήρα Ιοκάστη, με προφανές σχέδιο να πάρει τον θρόνο της Θήβας. Η Ιοκάστη (Αμαλία Μουτούση) από την πλευρά της είναι μια αφελής πονηρή: νομίζει ότι μπορεί να κουκουλώσει την αλήθεια, και όλα να είναι σαν άλλοτε. Σε κάποια στιγμή λέει περίπου: Μη σκάτε, η ζωή και η διακυβέρνηση δεν θέλει σχέδιο, είμαστε παιδιά της αμεριμνησίας, φτερά στον άνεμο, καρυδότσουφλα στις τρικυμίες. Μη σχεδιάζετε τίποτε, διότι όλα τα αποφασίζει η τύχη. Κι όμως, εκείνος που αποφασίζει είναι τελικά ο τύραννος. Ο Οιδίπους επιλέγει να διαχειριστεί τον λοιμό που πλήττει την πόλη ως πρόβλημα της καταγωγής του. Για τον αρχαίο κόσμο ασφαλώς αυτό ήταν όντως μείζον για μια εξουσία, εμείς όμως, ως σύγχρονοι αναγνώστες του έργου, μπορούμε να σκεφτούμε πέραν τούτου. Μπορούμε να σκεφτούμε περί της τύφλωσης της εξουσίας απέναντι στα σκληρά δεδομένα της πραγματικότητας, και της αδιαφορίας της αναφορικά με τις συμβουλές των ειδικών.
Λίγα χιλιόμετρα από το θέατρο της Επιδαύρου βρίσκεται η αρχαία Ασίνη. Στην Ιλιάδα, μνημονεύεται αόριστα η πόλη η οποία ενέπνευσε το γνωστό ποίημα του Γ. Σεφέρη (στα «Ημερολόγια Καταστρώματος», 1940). Εχοντας διερμηνεύσει σωστά το πρόβλημα της εξουσίας, γράφει σε μια στροφή ο ποιητής: «Ο βασιλιάς της Ασίνης ένα κενό κάτω απ’ την προσωπίδα…». Πράγματι, η αλαζονική εξουσία καμώνεται τον παντογνώστη αλλά αποδεικνύεται πάντοτε απροετοίμαστη ενώπιον της πραγματικότητας. Η καλή διακυβέρνηση, αντιθέτως, απαιτεί σχέδιο και καλούς συμβούλους. Οι τραγωδίες είναι για να διδάσκουν στο θέατρο, όχι για να τις βιώνουμε στη ζωή.
* Ο κ. Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και γραμματέας Σύνταξης της Νέας Εστίας.