Από την αρχαιότητα πίστευαν ότι η μουσική είναι κατεξοχήν εκείνη η τέχνη που έχει πρόσβαση στα συναισθήματα, έχει την ικανότητα να ταράζει θετικά ή αρνητικά τον ψυχισμό του ανθρώπου. Αναμενόμενη υπήρξε, επομένως, η στενή της σχέση με τη Σελήνη, το ουράνιο σώμα που με διαφορετικό αλλά εξίσου άμεσο και έντονο τρόπο επηρεάζει τα συναισθήματα.
Ο 19ος αιώνας, η εποχή του Ρομαντισμού που εξάρει τη δύναμη της φύσης και αναδεικνύει τη συγκινησιακή αντίδραση στα πράγματα, επέμενε να βλέπει σε κάθε σελίδα χαμηλόφωνης μουσικής αναπόλησης το χλωμό φως του φεγγαριού. Ετσι, ο ποιητής Λούντβιχ Ρέλσταμπ έδωσε στη Σονάτα σε ντο δίεση ελάσσονα, έργο 27 αρ. 2 του Μπετόβεν την προσωνυμία «Υπό το σεληνόφως», πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη, επειδή θεωρούσε ότι το πρώτο μέρος της δημιουργεί ατμόσφαιρα νυχτερινού περιπάτου στο φεγγαρόφωτο, στην λίμνη των Τεσσάρων Καντονιών.
Πλήθος είναι τα «Νυκτερινά» που γράφτηκαν κατά τον 19ο αιώνα, ωστόσο το διασημότερο δεν είναι για πιάνο. Το εμπνεύστηκε ο Βιντσέντζο Μπελίνι για τη «Νόρμα» του, την ιέρεια που προσεύχεται στη χλωμή θεά Σελήνη. Ο Σοπέν δεν έκρυβε πόσο εμπνεύστηκε από τον Μπελίνι. Στο πιάνο οι νότες του σχηματίζουν νοσταλγικές αέρινες μελωδίες και φευγαλέους πίδακες που χάνονται στο σκοτάδι μόλις εκπνεύσουν, σαν πλάσματα της φαντασίας. Αισθητική που διαμόρφωσε ολόκληρη εποχή.
Η Σελήνη και το φως της, κάτω από το οποίο τα σαφή όρια χάνονται και τα πράγματα αποκτούν διαφορετική όψη, ενέπνευσαν και στον Κλοντ Ντεμπισί μία σειρά από πιανιστικά έργα.
Διασημότερο απ’ όλα είναι το «Φεγγαρόφωτο», τρίτο μέρος της «Σουίτας Μπεργκαμάσκ». Πρόκειται για «μουσικό τοπίο», χαρακτηριστικό αυτού που βαπτίστηκε ιμπρεσιονισμός στη μουσική. Η ονειρική τρυφερότητα και τα αχνά χρώματα δημιουργούν μία μαγική, εξαϋλωμένη ατμόσφαιρα, έναν αρμονικό κόσμο που προαναγγέλλει την εξέλιξη της γαλλικής μουσικής κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Είχε προηγηθεί το νεανικό «Νυκτερινό» σε ρε ύφεση μείζονα, ενώ θα ακολουθούσαν η «Σελήνη που κατεβαίνει στα ερείπια του ναού» και το πρελούδιο «Συνομιλίες με το φεγγάρι στο μπαλκόνι», εξαίσια μουσική σελίδα που επηρέασε βαθιά τον Ολιβιέ Μεσιάν.
Στη συντηρητική Ευρώπη του παντοδύναμου πρίγκιπα Μέτερνιχ η σχηματοποιημένη εικόνα της γυναικείας προσωπικότητας, εύθραυστη, ευάλωτη, ταίριαζε στο χλωμό, αδύναμο φως του φεγγαριού. Μόνον αυτό έφεγγε όταν για πρώτη φορά η αλαφροΐσκιωτη Λουτσία του Γκαετάνο Ντονιτσέτι είδε το τρομερό φάντασμα στα νερά της πηγής. Η ταραγμένη ψυχική κατάσταση της ηρωίδας περιγράφεται με σπάνια ευαισθησία. Ο απόκοσμος, μεταλλικός ήχος της άρπας, που συνοδεύει την αφήγησή της, συμβάλλει αποφασιστικά στην εντύπωση.
Στη «Σαλώμη»
«Δες τη Σελήνη», λέει ο υπηρέτης στην αρχή της «Σαλώμης» του Ρίχαρντ Στράους. «Είναι σαν γυναίκα που βγαίνει από τον τάφο […] Είναι σα νεκρή γυναίκα. Τόσο αργά κινείται». Η Σελήνη κυριαρχεί στον ταραγμένο ψυχισμό της έφηβης Σαλώμης. Κρύβεται όταν η πριγκίπισσα της Ιουδαίας φιλά επιτέλους την κομμένη κεφαλή του Ιωάννη και τη φωτίζει όσο πιο δυνατά μπορεί αμέσως μετά, τη στιγμή της αυτογνωσίας, τη στιγμή της λύτρωσης. Η ενορχήστρωση είναι αποφασιστικής σημασίας. Μάστορας του είδους ο Ρίχαρντ Στράους μεταβαίνει με απίστευτη άνεση από τη μία διάθεση στην άλλη, αξιοποιώντας άριστα έγχορδα και πνευστά.
Τα μηνύματα τα οποία περνούν οι συνθέτες με τα έργα τους
Σκηνή από την όπερα «Ζιζέλ», όπως παρουσιάστηκε από την Εθνική Λυρική Σκηνή (1996/97) σε χορογραφία Σιμόν Αντρέ.
Το έδαφος έχουν προετοιμάσει Βοημοί συνθέτες όπως ο Σμέτανα: στα νερά του «Μολδάβα», στο φεγγαρόφωτο, λούζονται νεράιδες σαν αυτή που συνομιλεί τρυφερά με τη σελήνη και πρωταγωνιστεί στη «Ρουσάλκα», δηλ. στη «Νεράιδα», όπερα του επίσης Βοημού Ντβόρζακ. Νεράιδες και ξωτικά δεν έχουν πάντοτε καλές προθέσεις. Οπως τα Βίλις, πνεύματα κοριτσιών που έχουν προδοθεί από άπιστους εραστές και είναι αποφασισμένα να κάνουν τον πρίγκιπα Αλμπρεχτ να χορέψει μέχρι θανάτου, όταν έρχεται βράδυ με φεγγαρόφωτο να θρηνήσει στο μνήμα της Ζιζέλ, στο ομότιτλο μπαλέτο του Αντόλφ Αντάμ.
Η μουσική, όπως και η Σελήνη είναι «θηλυκής» πολικότητας και τοποθετούνται στον αντίποδα του (ηλιακού) φωτός και του ορθού λόγου. Πιο ξεκάθαρα απ’ όλους το σχηματοποίησε ο Μότσαρτ στον «Μαγικό αυλό», χρωματίζοντας ανάλογα τις δύο όψεις. Απέναντι στον σοφό άνδρα Ζαράστρο – Ηλιο, η Βασίλισσα της Νύχτας, μία γυναίκα, κυριαρχεί στο σκότος και εκπροσωπεί την προ του Διαφωτισμού παλαιά τάξη πραγμάτων. Εκφράζεται με μουσική γλώσσα η οποία αποτελεί κατάλοιπο της παρελθούσας εποχής (μπαρόκ). Στόχος της επιθετικά διακοσμητικής γραφής που τη χαρακτηρίζει είναι να καταλύσει τους νόμους της φύσης, αυτούς που υπερασπίζεται ο Διαφωτισμός.
Ο Γιόζεφ Χάιντν ήταν μονάχα ένας από τους δεκάδες συνθέτες που μελοποίησαν τον «Κόσμο της Σελήνης» του Κάρλο Γκολντόνι. Το έργο είναι μία σάτιρα της υποτιθέμενης παντογνωσίας της εποχής του Διαφωτισμού αλλά και των ανθρώπινων σχέσεων. Ο γερο-αστρολόγος πιστεύει ότι υπάρχει ζωή στη Σελήνη και ότι είναι καλύτερη από αυτή στη γη. Mε τη βοήθεια μαγικού φίλτρου oι πιο νέοι τον κάνουν να χάσει τις αισθήσεις του, μεταμορφώνουν τον κήπο του σπιτιού του ώστε να μοιάζει με «σεληνιακό τοπίο» και τον κάνουν έστω για λίγο να ζήσει τη φαντασίωσή του. Η φάρσα αποκαλύπτεται, οι παρεξηγήσεις λύνονται και όλοι αποφασίζουν να ζήσουν τη θετική επίδραση που είχε ο κόσμος της σελήνης στη ζωή τους.
O κύριος Μπρόουτσεκ
Η φαντασίωση παραμένει ισχυρή μέχρι και τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αι., οπότε ο Μοραβός συνθέτης Λέος Γιάνατσεκ εμπνεύστηκε την όπερα «Τα ταξίδια του κυρίου Μπρόουτσεκ», μία γοητευτική σάτιρα, που στο πρώτο μέρος θέτει στο στόχαστρο τα διάφορα κινήματα «τέχνης για την τέχνη» της εποχής. Χάρη στο πιοτό (και πάλι) ο ακαλλιέργητος κύριος Μπρόουτσεκ –δηλ. κος Σκαραβαίος– ταξιδεύει με τη φαντασία του στη σελήνη, αναζητώντας μία καλύτερη ζωή. Εκεί συναντά τον έρωτα, αντιμετωπίζει όμως και τη φυλή των εστέτ, πλάσματα που δεν έχουν ανάγκη φυσικής τροφής αλλά ενδιαφέρονται μόνον για καλλιτεχνικά ιδανικά. Εντρομος, επιστρέφει στη γη. Λίγο πριν στείλει ο Γιάνατσεκ τον Μπρόουτσεκ στη σελήνη, ο Αρνολντ Σένμπεργκ, «πατέρας» της ατονικότητας, που ανάμεσα σε άλλα επιθυμούσε να τοποθετηθεί απέναντι στον συναισθηματικά φορτισμένο Ρομαντισμό, συνέθεσε τον «Φεγγαρίσιο πιερότο», ο οποίος στον αμφίσημο, θεατρικό ταυτόχρονα και συναυλιακό του μονόλογο μιλά για… συναισθήματα, τι άλλο;
Περίπου την ίδια εποχή η φαντασία του Γκούσταφ Χολστ ταξίδευε πολύ πιο μακριά και από τους δύο. Το 1916 Βρετανός συνθέτης ολοκλήρωσε την επταμερή σουίτα του «Οι πλανήτες», της οποίας κάθε μέρος έφερε το όνομα ενός από τους τότε γνωστούς πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Για μία ακόμα φορά πίσω από τη σύνθεση βρίσκεται το συναίσθημα: ο Χολστ επιθυμούσε να αποδώσει μουσικά τον τρόπο με τον οποίο καθένα από τα ουράνια σώματα επιδρούν στην ανθρώπινη ψυχή. Μπορεί να απογοητεύσει πολλούς, όμως δεν είχε την αστρονομία κατά νου: τον ενδιέφερε η αστρολογία και μάλιστα έφτιαχνε τα ωροσκόπια πολλών φίλων του.
Προφανώς οι επτά πλανήτες δεν αρκούσαν στον γνωστό αρχιμουσικό Σάιμον Ρατλ κι έτσι στην ηχογράφηση του έργου του Χολστ με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου προσέθεσε πλανητικά σώματα, όπως τα είδαν νεότεροι συνθέτες: τον «Πλούτωνα» του Κόλιν Μάθιους, τη «Δήμητρα» του Μαρκ-Ανθονι Τέρνετζ, τον «Οσιρι» του Ματίας Πίντσερ, τον «Αστεροειδή 4179» της Κάγια Σάριαχο, τη «Δημιουργία των πλανητών και των αστεροειδών» του Πολ Μπέιτς αλλά και την «Πτώση του Κομάροφ» του Μπρετ Ντιν, εμπνευσμένη από τον τραγικό θάνατο του πρώτου κοσμοναύτη.
Δισκογραφία
Beethoven, «Moonlight» Sonata – Kempff, Deutsche Grammophon
Bellini, «Norma» – Callas, Serafin, EMI
Chopin, «Nocturnes» – Nelson, Αlpha
Debussy, «Suite bergamasque» – Lugansky, Harmonia mundi
Donizetti, «Lucia di Lammermoor» – Sutherland, Serafin, ROH Heritage
Dvorak, «Rusalka» – Belohlavek, Glyndebourne Festival Opera
Haydn, «Il mondo della luna» – Dorati, Philips
Holst, «The planets» etc – Rattle, EMI
Janacek, «The excursions of Mr Broucek» – Belohlavek, Deutsche Grammophon
Mozart, «Die Zauberfloete» – Jacobs, Harmonia mundi
Schoenberg, «Pierrot lunaire» – Schaefer, Boulez, Deutsche Grammophon
Smetana, «Ma vlast» – Kubelik, Supraphon
Strauss, «Salome» – Sinopoli, Deutsche Grammophon