«Πώς θα ζήσουμε μαζί;» είναι το νέο ερώτημα της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής 2020 της Βενετίας και του επιμελητή της, του Λιβανέζου αρχιτέκτονα Χασίμ Σάρκις, που πιάνει το νήμα από τους ελεύθερους χώρους (Freespace) του 2018 και συνεχίζει τη διερεύνηση της αρχιτεκτονικής η οποία υπηρετεί τις αναδυόμενες κοινωνικές ανάγκες σε μια εποχή όπου η κατοικία γίνεται οικονομικά απρόσιτη και ζητήματα όπως η ενσωμάτωση μεταναστών και η κοινωνική πόλωση παραμένουν ανοικτά.
Στο Βερολίνο, πόλη που ήταν κάποτε γνωστή για τα χαμηλό κόστος στέγασης, χιλιάδες άνθρωποι διαδηλώνουν για τις απρόσιτες τιμές, ενώ πρόσφατα ο δήμος αγόρασε 670 ακριβά διαμερίσματα για να ελέγξει τη ραγδαία αύξηση των ενοικίων. Την ίδια ώρα, στην πανάκριβη Ζυρίχη της Ελβετίας αναπτύσσεται ταχύτατα η τάση της «κοινοτικής στέγασης» (communal housing) στο κέντρο της πόλης, με την κατασκευή μικρών, σύγχρονων, διαμερισμάτων που «θυσιάζουν» τον ιδιωτικό χώρο για τη δημιουργία κοινόχρηστου πάρκου, κουζίνας, συλλογικών χώρων.
Στις Βρυξέλλες, στον δήμο Ετερμπεεκ, ένα νέο κτιριακό σύμπλεγμα προσφέρει 300 διαμερίσματα, από τα οποία το 25% έχει χαρακτήρα κοινωνικής κατοικίας (social housing), ενώ υπάρχει υποχρεωτικά παιδικός σταθμός.
Τα παραπάνω ενδεικτικά παραδείγματα μας αναφέρει ο Μιχάλης Γουδής, υπεύθυνος επικοινωνίας της Housing Europe, για να μας περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο οι χώρες της Ευρώπης προσπαθούν να αντιμετωπίσουν ένα πρόβλημα που στην Ελλάδα τώρα αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε. «Η κατοικία γίνεται λιγότερο προσιτή σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και όλοι ψάχνουν για νέες λύσεις. Παρατηρούμε μετάβαση στις προτεραιότητες για το πώς θέλουμε να ζούμε. Πολλοί επιλέγουν τη συλλογικότητα και αποδέχονται τον περιορισμό του ιδιωτικού τους χώρου για υψηλότερη ποιότητα ζωής. Η αρχιτεκτονική σαφώς μπορεί να δώσει απαντήσεις σε αυτούς τους προβληματισμούς και στη δημιουργία προσιτών αλλά και ελκυστικών κατοικιών», σημειώνει ο κ. Γουδής.
Το ερώτημα της Μπιενάλε δεν είναι μόνον αρχιτεκτονικό, παρατηρεί ο αρχιτέκτονας και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών Πάνος Δραγώνας. «Το να προσδιορίσουμε το ποιοι είμαστε “εμείς” είναι πολιτικό ερώτημα και έχει να κάνει, φυσικά, με τη μετανάστευση και την ανεκτικότητα των κοινωνιών», σημειώνει. Στα κτίρια και στον δημόσιο χώρο τοποθετούνται χωρικά όρια, μας λέει, που μπορεί να γίνουν «σκληρά» και αποτρεπτικά, για παράδειγμα, εμποδίζοντας ή απομακρύνοντας αστέγους και αδύναμες κοινωνικές ομάδες.
Ο κ. Δραγώνας σημειώνει ακόμη ότι ο πολύπαθος θεσμός της αντιπαροχής, που δημιούργησε τις γνωστές μεταπολεμικές πολυκατοικίες, είχε το θετικό ότι απορρόφησε, αναγκαστικά, τις κοινωνικές διαφορές και εντάσεις της εποχής βάζοντας ανθρώπους από διαφορετικό οικονομικό προφίλ να ζήσουν μαζί.
Σήμερα, ωστόσο, δεν ισχύει η παλιά συνθήκη που ήθελε τους πλούσιους στα ρετιρέ και τους φτωχούς στα ισόγεια, και αυτό δημιουργεί μεγαλύτερα προβλήματα. «Η Αθήνα αυτή τη στιγμή πολώνεται. Τώρα δημιουργούνται φτωχές συνοικίες, τουριστικές γειτονιές, προνομιακά προάστια όπως σχεδιάζεται στο Ελληνικό. Πολεοδομικά αυτό δεν είναι καθόλου καλό, διότι δημιουργούνται ανισότητες», τονίζει ο κ. Δραγώνας.
Στην Ελλάδα, όπως μας λέει ο ίδιος και βεβαιώνει και ο κ. Γουδής, δεν υπήρξε οργανωμένο πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας και η αγορά κάλυψε το κενό με αβέβαια αποτελέσματα. Ενα από τα ζητήματα που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε σύντομα, μας λέει ο Πάνος Δραγώνας, είναι η επανάχρηση των κτιρίων που ήδη έχουμε. «Θα μας απασχολήσει γρήγορα το πώς θα τροποποιηθούν οι πολυκατοικίες του 20ού αιώνα για να γίνουν βιώσιμες και να ανταποκριθούν στις νέες μορφές οικογένειας, στις ανάγκες των ηλικιωμένων που ζουν στις πόλεις, των νέων ζευγαριών». Το «μαζί» στην κοινόχρηστη αυλή φαίνεται να είναι η πιο βιώσιμη λύση απέναντι στο ακριβό, μεγάλο διαμέρισμα.