Ο χορογράφος, φωτογράφος και εικαστικός καλλιτέχνης Γιόζεφ Νατζ –μια εξαιρετική περίπτωση δημιουργού που μεγαλώνοντας αποκομίζει όλο και περισσότερη σοφία από την τέχνη του και κερδίζει διεθνή αναγνώριση– είναι ένας ψηλός άνδρας περίπου 60 ετών, με φαρδιές πλάτες. Στην παράσταση φοράει ένα μαύρο κοστούμι που σκεπάζει το σώμα του, ενώ το κεφάλι και το πρόσωπο είναι καλυμμένα με γάζες. Κι όμως, αυτή η παρουσία –τόσο ανώνυμη και σιωπηλή κατά τη διάρκεια της παράστασης ώστε θα τη λέγαμε απουσία– καταλαμβάνει πλήρως τον μικρό χώρο των παρασκηνίων της κεντρικής σκηνής του Μεγάρου Χορού της Καλαμάτας. Το έργο του –εγκατάσταση, περφόρμανς και φωτογραφική έκθεση ταυτόχρονα– ονομάζεται «Mnémosyne» (Μνημοσύνη), η μυθολογική θεά της μνήμης των αρχαίων Ελλήνων. Οποιος γνωρίζει τη δουλειά του Νατζ ξέρει ότι, παρακολουθώντας μια δική του παράσταση, δεν πρέπει να βιάζεται. Ούτε να περιμένει έτοιμες απαντήσεις. Το ίδιο συμβαίνει και στη συνομιλία μαζί του.
Τον συναντήσαμε στο προαύλιο του μεγάρου, ένα ζεστό μεσημέρι από τα χαρακτηριστικά αυτής της πόλης. Είχε μόλις ολοκληρώσει την παράσταση των 12 και θα την επαναλάμβανε δύο ώρες αργότερα. Η περφόρμανς λαμβάνει χώρα σε ένα μικρό μαύρο κουτί, έναν σκοτεινό θάλαμο – μια camera obscura. Οι θεατές –όχι περισσότεροι από 25 κάθε φορά– καθίσαμε σε χαμηλά καθίσματα πολύ κοντά στη σκηνή, σαν να αποτελούσαμε εκθέματα μιας αλλόκοτης συλλογής αντικειμένων σε ένα κατάμαυρο cabinet des curiosités. Μπροστά μας εκείνος και το alter ego του: μια ξύλινη κούκλα, ένας επίσης απρόσωπος δίδυμος αδερφός. Και ελάχιστα αντικείμενα: ένα μικρό πουλί, ένα διακοσμητικό αλογάκι, ένας χάρτινος βάτραχος, μια άδεια καρέκλα, ένα στρογγυλό τραπέζι. «Ποιος είναι ο άνθρωπος που μας επιτρέπει να μπούμε στις αναμνήσεις του;», τον ρωτάμε.
«Εγώ ο ίδιος», απαντά. «Η “Μνημοσύνη” είναι ένα πολύ προσωπικό έργο, ένα αυτοπορτρέτο-μινιατούρα. Διάλεξα κάποιες στιγμές των αναμνήσεών μου και τις έφερα στη σκηνή, όπως αυτή η αγριόγατα που συνάντησα κάποτε στο δάσος, το πουλί που βρήκα πληγωμένο όταν ήμουν μικρός και δεν κατάφερα να γιατρέψω, έναν βάτραχο που είχε πατήσει το αυτοκίνητο στη γενέθλια πόλη μου, την Κάνιτσα της Βοϊβοντίνας. Ηθελα να τα περιλάβω σε έναν “πίνακα”, να σκηνοθετήσω την εικόνα της ευαισθησίας μου. Μια ακίνητη σκηνή που κρατά ελάχιστα, σαν να βγάζεις μια φωτογραφία, σαν να λες μόνον μια φράση». Με αυτά τα υλικά, ο Νατζ αφηγείται την ιστορία του, σαν ιαπωνικό χαϊκού, ταυτόχρονα ερμητική και ορθάνοιχτη σε κάθε ερμηνεία. Η διάρκειά της, μόνον 20 λεπτά. «Τα 20 λεπτά είναι αρκετός χρόνος για να δημιουργήσεις μια ολοκληρωμένη σύνθεση, το ξέρουμε και από τη μουσική», λέει. «Η ιδέα μου ήταν να συμπυκνώσω τον χρόνο. Μέσα στο σκοτάδι και στη σιωπή, ο θεατής χάνει την αίσθηση της ώρας. Ο περιορισμένος χώρος διασφαλίζει την παρατήρηση της παραμικρής λεπτομέρειας, με οξυμένες αισθήσεις αντιλαμβάνεται την ενέργεια του σώματος που βρίσκεται στη σκηνή. Η φιλοσοφία μου δεν εκφράζει αφηρημένες ιδέες ή σύνθετα νοήματα. Επιζητώ το άγγιγμα, την παρουσία, την αλληλεπίδραση, έναν κόσμο εγγύτητας».