Η νεαρή Γιουρίντισι Ντίξον μάλλον θα ζούσε σήμερα αν δεν διέσχιζε μόνη της τα μεσάνυχτα το Πρίνσες Παρκ της πλούσιας βόρειας Μελβούρνης, τον Ιούνιο 2018. Βιάστηκε και δολοφονήθηκε, λίγο πριν φθάσει στο σπίτι της. Με τα μέτρα ενός αστυνομικού, ίσως δεν «πρόσεχε» αρκετά. Αλλά η μεσόκοπη βιολόγος Σούζαν Ιτον βγήκε για τρέξιμο κοντά στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, τον περασμένο Ιούλιο, γύρω στις 3 μ.μ. Σκοτώθηκε και βιάστηκε (μάλλον με αυτή τη σειρά) από ένα νεαρό. Πόσο πιο «προσεκτική» να είναι μια γυναίκα από το να κάνει τζόκινγκ νωρίς το απόγευμα;
Μετά τη δολοφονία της Ντίξον, αξιωματικός της Αστυνομίας κάλεσε τις γυναίκες να «αναλάβουν την ευθύνη για την ασφάλειά τους» – να έχουν «επίγνωση του περιβάλλοντός τους», κινητό μαζί τους, κ.λπ. Λογικές συμβουλές. Προκάλεσαν, ωστόσο, εύλογη δυσφορία: ανάγουν το πρόβλημα της ασφάλειας των γυναικών σε αυστηρώς ατομικό. Η Αυστραλή συγγραφέας Κλεμεντάιν Φορντ έγραψε ότι «δεν θα πρέπει να εναπόκειται στις γυναίκες να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους για να αποτρέψουν επιθέσεις», αλλά στην κοινωνία να βρει τρόπους να καταπολεμήσει την ανδρική επιθετικότητα. Η συζήτηση γενικεύθηκε. Η Κλερ Χάρβεϊ, υποδιευθύντρια σύνταξης της Sunday Telegraph του Σίδνεϊ, υπογράμμισε ότι «δεν σκότωσαν οι άνδρες τη Γιουρίντισι Ντίξον. Ενας άνδρας το έκανε».
Ερμηνευτική του βιασμού
Επειτα από μια εγκληματική πράξη αναρωτιόμαστε γιατί συνέβη. Οι ερμηνείες, συνήθως, ανήκουν σε δύο κατηγορίες. Οι υποστηρικτές ατομικιστικών εξηγήσεων εστιάζουν στον ιδιόμορφο (πιθανώς παθολογικό) ψυχισμό του δράστη, ενώ όσοι ασπάζονται κοινωνικές εξηγήσεις αναδεικνύουν συλλογικές (πολιτισμικές) πρακτικές που νοηματοδοτούν την ατομική συμπεριφορά. Η Χάρβεϊ βρίσκεται πλησιέστερα στην πρώτη κατηγορία, ενώ η Φορντ στη δεύτερη. (Παρόμοιας υφής είναι η αντίστοιχη συζήτηση στις ΗΠΑ μετά την πρόσφατη δολοφονία 20 ατόμων στο Ελ Πάσο από έναν λευκό εθνικιστή: ψυχικά ανισόρροπος δράστης έναντι ρατσιστικής νοοτροπίας).
Δεν γνωρίζουμε ακόμη αρκετά για τον καθ’ ομολογία δολοφόνο βιαστή της Σούζαν Ιτον, Γιάννη Παρασκάκη. Γνωρίζουμε, όμως, για άλλους, όπως τον Αυστριακό Τζόζεφ Φριτζλ, ο οποίος καταδικάστηκε το 2009 γιατί, επί 24 χρόνια, κρατούσε φυλακισμένη την κόρη του στο υπόγειο του σπιτιού του, τη βίαζε συστηματικά, και της έκανε επτά παιδιά. Η ψυχίατρος που εξέτασε τον Φριτζλ περιέγραψε έναν άνθρωπο με τραυματικές εμπειρίες παραμέλησης και κακοποίησης από τη μητέρα του στην παιδική ηλικία, με παθολογική επιθυμία για έλεγχο και ισχύ, και προβληματική σχέση με την πραγματικότητα.
Η εξήγηση ενός ακραίου εγκληματικού φαινομένου δεν μπορεί να υπαχθεί σε γενικά μοντέλα, γι’ αυτό τείνει να έχει αφηγηματική δομή: εμπειρίες παιδικών χρόνων, δημιουργία αυτο-αντίληψης, συγκυρίες. Μια τέτοια εξήγηση, ουδέποτε είναι πλήρης: όπως γνωρίζουμε από τις αρχαίες τραγωδίες, τα σαιξπηρικά έργα, και τη μεγάλη λογοτεχνία, υπάρχει κάτι βαθιά σκοτεινό στην ανθρώπινη ψυχή, το οποίο θα διαφεύγει τα ερμηνευτικά σχήματά μας («ένιωθα πάντα κάτι κακό μέσα μου», ομολόγησε ο Φριτζλ).
Υπάρχουν, όμως, κάποια μοτίβα. Από έρευνες γνωρίζουμε ότι οι βιαστές έχουν μειωμένη ενσυναίσθηση, είναι χειριστικοί, και έχουν αρνητική στάση απέναντι στις γυναίκες. Μερικά από αυτά τα γνωρίσματα πιθανώς έχουν νευροαναπτυξιακό υπόβαθρο. Ερευνες σε φοιτητές αμερικανικών πανεπιστημίων δείχνουν ότι οι βιαστές τείνουν να μέμφονται τα θύματα, η πράξη τους δεν αποδοκιμάζεται από τους φίλους τους, και η πιθανότητα κυρώσεων είναι ελάχιστη. Οταν κάτι θεωρείται νορμάλ και νιώθεις ότι δεν θα τιμωρηθείς γι’ αυτό, δεν αποτρέπεσαι να το κάνεις. «Δεν πίστευα ότι θα με εντόπιζαν για τον φόνο της Αμερικανίδας», φέρεται να είπε ο Παρασκάκης.
Συλλογικές πρακτικές
Ο ατομικός ψυχισμός πλάθεται εν μέρει από συλλογικές πρακτικές. Ο Παρασκάκης ανέφερε ότι «κάποιες δυνάμεις σκοτεινές [τον] κυρίευαν». Οι ψυχίατροι θα διερευνήσουν πώς διαμορφώθηκε η προσωπικότητά του στο συγκεκριμένο οικογενειακό περιβάλλον. Η μέθοδος με την οποία ακινητοποίησε την Ιτον (τη χτύπησε με αυτοκίνητο) προκειμένου να τη βιάσει ήταν δοκιμασμένη. «Συνήθως ακολουθούσα [γυναίκες] με ταχύτητα 10 χλμ. για αρκετή απόσταση», είπε. «Τις πείραζα, τις φόβιζα και τις ενοχλούσα με τον τρόπο αυτό».
Τα πειράγματα γυναικών δεν είναι άγνωστα στην Κρήτη (και όχι μόνο). Με αφορμή τη δολοφονία της Ιτον, ο ερευνητής-συγγραφέας Χάρης Στρατιδάκης στηλίτευσε σε τολμηρό άρθρο του μια ευρύτερη κουλτούρα περιφρόνησης του νόμου, «καπετανιάς» και «αντριλικιού» στη Μεγαλόνησο. Στην κλασική ανθρωπολογική μελέτη του για την Κρήτη, «Η ποιητική του ανδρισμού» (Αλεξάνδρεια), ο Μάικλ Χέρζφελντ περιέγραψε, αν και ρομαντικοποιημένα, τις διάφορες εκφάνσεις της ανδροκρατικής νοοτροπίας στην ορεινή Κρήτη. Φυσικά, το «αντριλίκι», τα πειράγματα, και η ανοχή της παρανομίας δεν οδηγούν απαραίτητα κάποιον στον βιασμό. Ωστόσο, τον διευκολύνουν.
Η αναγνώριση αυτή δεν έχει να κάνει τόσο με τη διακρίβωση αιτιότητας, όσο με την ανάληψη ηθικής ευθύνης – η βία κατά μιας γυναίκας μας αφορά όλους, όχι μόνο τον δράστη.
Μετά τη δολοφονία της Ντίξον, ο τότε Αυστραλός πρωθυπουργός Τέρνμπουλ δήλωσε ότι «πρέπει να αλλάξουμε τις καρδιές των ανδρών, να σέβονται τις γυναίκες, [ιδιαίτερα] τα μικρά αγόρια». Σε εμπνευσμένη ομιλία της στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, η καθηγήτρια Αγγέλα Καστρινάκη είπε: «Οφείλουμε να διερευνήσουμε […] στον τρόπο που μεγαλώνουμε τα παιδιά μας, και ειδικά τα αγόρια, στον τρόπο που αντιδρούμε απέναντι στην ανομία, στην οπλοχρησία, στη βία εν γένει και στην έμφυλη βία». Περιστατικά όπως αυτό της δολοφονίας της Σούζαν Ιτον μας κάνουν να ξαναδούμε τον συλλογικό εαυτό μας.
Στην Κρήτη «υπάρχει τεράστια αίσθηση ενοχής και ντροπής» γι’ αυτό που συνέβη, δήλωσε στην Guardian ο συνήγορος του Παρασκάκη, Παντελής Ζέλιος. Είναι παρήγορο. Ολοι οι Ελληνες πρέπει να αισθανθούμε ντροπή και ενοχή – είναι το συναισθηματικό έναυσμα για να αναλάβουμε συλλογική δράση. Κρίμα που αυτά τα συναισθήματα δεν τα εξέφρασαν επισήμως ούτε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ούτε ο Αρχιεπίσκοπος.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick και επίτιμος καθηγητής στα Πανεπιστήμια Σίδνεϊ και Κουίνσλαντ.