Οι συγγραφείς μιλούν, αλλά εμείς, οι αναγνώστες, πολύ σπάνια τους ακούμε. Διαβάζουμε μεν τα δημιουργήματά τους, και τα διαβάζουμε με προσοχή, αλλά πολύ σπάνια κάνουμε πράξη τα λόγια τους. Κι όμως, η ανάγνωση λογοτεχνίας παραμένει μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους «αναστολής της δυσπιστίας» μας απέναντι στη ζωή και στον κόσμο. Το «Περί χρόνου και ποταμού» είναι ένα βιβλίο βιβλίων είναι ένα βιβλίο συγγραφέων.
Ο Τόμας Γουλφ ξεκινάει με ένα μεγαλόπνοο σχέδιο: να γράψει ένα βιβλίο για τα πάντα. Η ιστορία έκδοσής του είναι από μόνη της ένα καθηλωτικό αφήγημα. Το πώς το πληθωρικό και ανοικονόμητο χειρόγραφο του ενός εκατομμυρίου λέξεων έφτασε με τη μεσολάβηση του επιμελητή του, Μάξουελ Πέρκινς (στον οποίο και είναι αφιερωμένο), να γίνει ένα μυθιστόρημα χιλίων σελίδων (στο πρωτότυπο) είναι από μόνη της μια ιστορία που άπτεται της ιστορίας της λογοτεχνίας. Το βιβλίο είναι σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό, αλλά είναι αυτοβιογραφικό όχι ως ένα κείμενο που απλώς αντικατοπτρίζει τον δημιουργό του αλλά ως μια γνήσια αυτοβιογραφική μυθοπλασία. Ο Γουλφ, μέσα από τις σχεδόν 2.000 σελίδες τού βιβλίου (στη μετάφραση), αφήνει να διαφανεί, εκτός από την πορεία διάπλασης που διαγράφει ο ήρωάς του, ο εαυτός του, και μια κοσμοαντίληψη. Νεαρός που φεύγει από την ιδιαίτερη πατρίδα του για να σπουδάσει στο μεγάλο πανεπιστήμιο του Βορρά. Νεαρός που γνωρίζει ανθρώπους και εκτίθεται σε νέες ιδέες. Νεαρός που ταξιδεύει στον κόσμο. Νεαρός που επιστρέφει στην πατρίδα. Η ραχοκοκαλιά της αφήγησης, τετριμμένη. Ο τρόπος εκτέλεσης και η διαχείριση του υλικού, εξαιρετικά.
Οι επίγονοι
Ο Γουλφ, που σημειωτέον πεθαίνει στα 38 του, θα διαβαστεί ευλαβικά από πληθώρα συγγραφέων που, ακολουθώντας τα χνάρια του, θα γίνουν οι ίδιοι επάξιοι δημιουργοί: Κέρουακ, Φόκνερ, Ροθ, Γουάλας είναι μερικά από τα μεγάλα ονόματα που εγώ προσωπικά μπόρεσα να διακρίνω στο σώμα του βιβλίου. Εγώ, βλέπετε, κινήθηκα αντίστροφα προς τη ροή του ποταμού. Τα ονόματα αυτά υπέπεσαν στην αντίληψή μου πριν συναντήσω την πηγή από όπου άντλησαν δομικά στοιχεία του δημιουργικού τους. Πρώτα λοιπόν περιπλανήθηκα στο έργο όλων αυτών των μεγάλων ονομάτων και μετά στου Γουλφ. Πρώτα ταξίδεψα τους εντυπωσιακούς παραποτάμους και μετά ανέβηκα τον μεγαλιώδη ποταμό από τον οποίο εκβάλλουν.
Το «Περί χρόνου και ποταμού», στην εξαιρετική μετάφραση του Γιάννη Λειβαδά, δεν είναι ένα στρυφνό βιβλίο που θα ταλαιπωρήσει τον αναγνώστη.
Ο Γουλφ, στο βιβλίο, εμφανίζεται άλλοτε ως Γιουτζίν Γκαντ, άλλοτε ως ο παντεπόπτης αφηγητής και άλλοτε ως ο Τόμας Γουλφ. Χρησιμοποιεί δηλαδή τρεις περσόνες για να ξεδιπλώσει την αφήγησή του. Γιατί όμως το κάνει αυτό; Ο Γουλφ μετουσιώνει μια πέρα ώς πέρα φαουστική φιγούρα. Είναι ένας άνθρωπος μεγαλύτερος από τη ζωή. Ενας μανιακός που τα κίνητρά του και οι αντοχές του φαντάζουν απόκοσμα. Ενας συγγραφέας μαινάδα που, καθώς τον συνεπαίρνει ο λόγος, αυτός αναφλέγεται πάνω στο χαρτί είτε με την ιδιότητα του συγγραφέα είτε με την ιδιότητα του αναγνώστη των εκατομμυρίων βιβλίων που αποπειράται να αφομιώσει. Ο Γουλφ δεν εμφανίζεται φαουστικά δημιουργικός μόνο ως συγγραφέας, αλλά και ως αναγνώστης. Ο Γουλφ είναι ο κατ’ εξοχήν δημιουργικός αναγνώστης (και σ’ αυτό μοιάζει εκπληκτικά με τον Ελίας Κανέτι).
Ο Γουλφ παίρνει αυτή την ανερμάτιστη αφηγηματική μηχανή που όλοι διαθέτουμε μέσα μας. Αυτή τη φλύαρη, ασίγαστη, νομοτελειακά τετριμμένη αφηγηματική μηχανή που συγκρατεί, ατάκτως, τα νήματα της ζωής μας και αποπειράται να την κουρδίσει. Η απόπειρα αυτή όμως προσκρούει στα μέσα που έχει στη διάθεσή του ο συγγραφέας. Οταν γράφει, για παράδειγμα, ο Γουλφ για τον νεκρό αδελφό του, και αυτή είναι μια θεματική που επανέρχεται ξανά και ξανά στο βιβλίο (αλλά και στο «Γύρνα σπίτι, άγγελέ μου» που προηγείται), δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί δημιουργικά τη μνήμη του για εκείνον. Δεν είναι σίγουρος ότι θυμάται τα ουσιώδη, αυτά δηλαδή που τον σημάδεψαν, ή αν θυμάται απλώς κάτι τετριμμένο, και έτσι, αμφιβάλλει και διερωτάται πώς είναι δυνατόν να έχει λησμονήσει τον ίδιο του τον αδελφό. Ο Γουλφ ψυχανεμίζεται ότι η εξαιρετική μνήμη του είναι πλανεύτρα και συνειδητοποιεί ότι για τίποτα δεν μπορεί να είναι σίγουρος ή, μάλλον, νιώθει ότι συμβαίνει κάτι πολύ χειρότερο: τα ουσιώδη, αυτά που τον καθόρισαν, οι πιθανότητες είναι ότι δεν τα θυμάται. Γιατί αυτά που τον καθόρισαν, τον καθόρισαν γιατί τον σημάδεψαν, αλλά αν τον σημάδεψαν, μάλλον, κάπως τα έχει παραλλάξει για να αμβλύνει τον πόνο του σημαδέματος. Αρα τι θυμάται; Θυμάται τα ανούσια, μασκαρεμένα με τέτοιο τρόπο από τη μνήμη έτσι ώστε να φαντάζουν ανώδυνα για να τα θυμάται. Ο Γουλφ το συνειδητοποιεί αυτό και η απόπειρά του να κουρδίσει την αφηγηματική μηχανή του καταρρέει.
Η σφήνα
Ο συγγραφέας καταλήγει σε μια μεγαλειώδη τομή ανάμεσα στον λόγο και στο αντικείμενό του. Ο Γουλφ χώνει μια σφήνα ανάμεσα στον εαυτό του και σε εκείνον επινοώντας τις τρεις αφηγηματικές περσόνες του, που γίνονται τώρα οι κομιστές της δημιουργικότητάς του. Ο Γουλφ τολμά να αφήσει τις μνήμες του πίσω. Επιπροσθέτως, ο φαουστικός αναγνώστης ήρωάς του, που εμφανίζεται ως ο μανιακός αποδέκτης εκατομμυρίων βιβλίων, θέτει το μεγάλο ερώτημα της χρησιμότητας της ανάγνωσης (όπως εξάλλου το θέτει κάποια στιγμή και ο Κανέτι, όπως το θέτει και ο Ρομπέρτο Μπολάνιο και όπως το θέτει και ο Θερβάντες). Αλλά το θέτει όχι γιατί εξαντλείται ή γιατί ηττάται από αυτή. Το θέτει γιατί κατανοεί ότι η χρησιμότητα της ανάγνωσης και η χρησιμότητα της μνήμης (που συνιστά μορφή κατ’ εξοχήν κρυφής ανάγνωσης) μετουσιώνονται, σε κάποιο σημείο, για κάποιους από εμάς, στην παύση τους.
Ολοι οι μεγάλοι αναγνώστες φτάνουν νομοτελειακά στο μεγάλο δίλημμα: ανάγνωση (και μνήμες) ή δημιουργία; Ο Γουλφ αποπειράται να απαντήσει στο δίλημμα αυτό με τον πιο χειροπιαστό τρόπο: η τομή ανάμεσα στον λόγο και στο αντικείμενό του είναι η νέμεση του αναγνώστη και η αναγέννησή του ως δημιουργού, ως συγγραφέα. Το δίδαγμα του «Περί χρόνου και ποταμού» (με τη βαθιά ηρακλείτεια χροιά) είναι το δίδαγμα της απόπειρας γένεσης του δημιουργού μέσα από την τομή στον αέναο κύκλο της επανάληψης που συντελείται μπροστά στα μάτια μας από καταβολής κόσμου. Ο δημιουργός, η δημιουργία, συνιστά τομή, συνιστά σφήνα, στην αέναη περιστροφή της γης, στη ροή του ποταμού, στο αέναο φευγιό του χρόνου. Αυτή την τομή θα οικειοποιηθούν οι επίγονοι του Γουλφ, ως επάξιοι αναγνώστες του, που θα πάρουν τη σκυτάλη και θα κάνουν πράξη τα λόγια του. Και επειδή το γνωρίζουν καλά αυτό, πολλοί από αυτούς θα τον αποκηρύξουν (βλ. Φόκνερ, Χέμινγουεϊ) για να επικυρώσουν, με τον συμβολικότερο των τρόπων, την τομή τής δικής τους αφήγησης με το πέρασμά τους στα καθάρια νερά της δημιουργίας (τους).
Το «Περί χρόνου και ποταμού», στην εξαιρετική μετάφραση του Γιάννη Λειβαδά, δεν είναι ένα στρυφνό βιβλίο που θα ταλαιπωρήσει τον αναγνώστη. Και μάλιστα, αν κάποιος τυγχάνει να έχει διαβάσει όλους (ή κάποιους από) αυτούς που έχει επηρεάσει ο Γουλφ, διαρκώς θα νιώθει κάποια σημεία τού βιβλίου οικεία. Ετσι, θα αναπηδά από το κείμενο, στην εμπειρία του ως αναγνώστη, η χαρακτηριστική εμμονή του συγγραφέα σε αυτή την οικεία ανοικειότητα που βιώνει διαρκώς ο ήρωάς του, ο Γιουτζίν, για λόγους που άπτονται της φαουστικής του ιδιοσυγκρασίας. Ετσι, το «Περί χρόνου και ποταμού» θα είναι σαν να ξαναδιαβάζεται για πρώτη φορά.