Όταν έφτασαν οι πρώτες ιεραποστολές στη Βραζιλία και οι Ιησουίτες συναντήθηκαν με τη φυλή των Γκουαρανί, υπήρξε ένας διαχωρισμός ανάμεσα σε όσους ασπάστηκαν το χριστιανικό δόγμα και σε όσους το αρνήθηκαν. Οι τελευταίοι ονομάστηκαν Κάγιουα, που στη γλώσσα τους αποδίδεται περίπου ως «αυτοί από το δάσος». Πέρασαν αρκετοί αιώνες και οι Γκουαρανί επιβίωσαν, μένοντας όντως στο δάσος, και σήμερα είναι η πολυπληθέστερη φυλή αυτοχθόνων της Βραζιλίας, με περίπου 50.000 ανθρώπους. Εδώ και κάποια χρόνια, όμως, πλήττονται από μια πρωτοφανή «επιδημία» αυτοκτονιών: περισσότεροι από 600 Γκουαρανί έχουν δώσει τέλος στη ζωή τους, εξαιτίας της συρρίκνωσης της γης τους, του συνεχούς εκτοπισμού τους και της διαμόρφωσης της ζωής τους με τρόπο που δεν επιθυμούν. Από τους αυτόχειρες το 85% ήταν άτομα ηλικίας κάτω των τριάντα – ένα παιδάκι ήταν εννέα ετών. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, τώρα βλέπουν το δάσος –το σπίτι τους– να καίγεται.
Η πρώτη σκέψη μας βλέποντας τις φλόγες να καταστρέφουν την περιοχή του Αμαζονίου (την περασμένη εβδομάδα υπολογίστηκε παραστατικά ότι κάθε λεπτό που περνούσε καιγόταν μια έκταση όσο περίπου τρία γήπεδα ποδοσφαίρου) αφορά το μέγεθος της οικολογικής καταστροφής και στα αυτιά μας ακούμε το καμπανάκι που χτυπάει γύρω από το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Υπάρχει βέβαια και η μικρή εικόνα, το κάδρο στο οποίο χωράνε οι Γκουαρανί, οι Μούρα, οι Μουντουρούκου, οι Γουαϊάπι, οι περίπου 900.000 αυτόχθονες του Αμαζονίου, εκπρόσωποι 400 διαφορετικών φυλών, που είναι αυτοί που βιώνουν την καταστροφή πιο άμεσα απ’ όλους.
Δεν είναι όλοι ίδιοι. Κάθε φυλή έχει τα έθιμα και τις παραδόσεις της, τους κανόνες της, τις τελετές, τα πιστεύω της. Κάποιοι μοιάζουν να ζουν σε κάποιον προηγούμενο αιώνα, ακριβώς όπως οι πρόγονοί τους, χωρίς να ενδιαφέρονται καθόλου για τις ανέσεις του σύγχρονου κόσμου. Άλλοι πάλι έχουν σχέσεις με τον «πολιτισμό», μιλούν πορτογαλικά (σε πολλές φυλές λειτουργούν σχολεία), είναι ντυμένοι με «δυτικά» ρούχα, έχουν στην κατοχή τους σύγχρονα εργαλεία και λειτουργούν με βάση μια μορφή οικονομίας.
Ο νεαρός της φυλής Γκαβιάο εισέρχεται στη φάση της εφηβείας και σύμφωνα με την παράδοση θα πρέπει να περάσει μια περίοδο απομόνωσης. Στο χωριό του δεν υπάρχει πια προστασία από τους καταπατητές, οπότε οι μεγαλύτεροι άντρες αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν περιπόλους και να αμυνθούν μόνοι τους. © Brent Stirton/Getty Images/Ideal Image
Η γη των αυτοχθόνων
Το 1988 αναγνωρίστηκε συνταγματικά το δικαίωμα των ανθρώπων αυτών να ζουν σε συγκεκριμένες, προστατευόμενες περιοχές, κάτι που θεωρητικά θα εξασφάλιζε την ασφάλειά τους, αλλά που στην πράξη σήμαινε ελάχιστα πράγματα. Οι πυρκαγιές είναι ένα μόνιμο πρόβλημα, αλλά δεν είναι το μόνο. Οι αυτόχθονες αντιμετωπίζουν συνεχώς καταπατητές, μεταλλωρύχους ή υλοτόμους, ανθρώπους που θέλουν να μετατρέψουν τη γη του Αμαζονίου σε εκτάσεις για εκτροφή βοοειδών ή καλλιέργεια σόγιας. Εκτός από τις μεμονωμένες περιπτώσεις, όμως, υπάρχουν και τα έργα υποδομών (από τον σιδηρόδρομο που πέρασε πάρα πολύ κοντά από ορισμένα χωριά μέχρι υδροηλεκτρικά φράγματα), που διαταράσσουν καταστροφικά την ισορροπία του δάσους.
Η επαφή κάθε είδους καταπατητή με τα μέλη των φυλών είναι ως επί το πλείστον βίαιη, καθώς συνήθως προηγούνται ομάδες οπλισμένων ανδρών που «καθαρίζουν» την περιοχή από τους κατοίκους της. Πάνω από 100 ιθαγενείς σκοτώνονται ετησίως σε συμπλοκές. Μέσα στον Ιούλιο, για παράδειγμα, δολοφονήθηκε ο αρχηγός ενός χωριού της φυλής Γουαϊάπι στα σύνορα με τη Γαλλική Γουιάνα – βρέθηκε μαχαιρωμένος στις όχθες του ποταμού. Οι υπόλοιποι κάτοικοι του χωριού εγκατέλειψαν εσπευσμένα τα σπίτια τους και πήγαν πιο βαθιά στο δάσος. Στις καταγγελίες τους ανέφεραν ότι μια ομάδα μεταλλωρύχων κυκλοφορούσε στην περιοχή, αλλά επισήμως δεν αποδείχθηκε τίποτα.
Είναι χαρακτηριστική και μία από τις ιστορίες που μετέφερε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Σκοτ Γουάλας σε ένα περσινό κείμενό του στο National Geographic, μετά το οδοιπορικό του στη ζούγκλα του Αμαζονίου. Εκεί συνάντησε έναν νεαρό της φυλής των Αγουά, που του διηγήθηκε τη ζωή του· ότι μια νύχτα στο χωριό του άκουσαν πυροβολισμούς, μια ομάδα αγνώστων άρχισε να κυνηγά την οικογένειά του, ο παππούς του δεν μπορούσε να τρέξει αρκετά γρήγορα και σκοτώθηκε, και όλοι σκορπίστηκαν σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Από εκείνη τη νύχτα, είπε, δεν τους ξαναείδε ποτέ.
Οι Αγουά είναι, σύμφωνα με τον οργανισμό Survival International, «η πλέον απειλούμενη φυλή στη Γη». Συνολικά 355 άτομα, ορισμένα εκ των οποίων ζουν εντελώς απομονωμένα και χωρίς καμία επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο. Συνειδητά. Προτιμούν να ζουν μόνοι τους, να μαζεύουν φρούτα και μέλι και τις νύχτες να κυνηγούν με τα τόξα τους. Η νόμιμη γη που τους αντιστοιχεί, στην ανατολική πλευρά του δάσους του Αμαζονίου, έχει αποψιλωθεί σε ποσοστό 34%.
Οι φύλακες του Αμαζονίου
«Θα δώσω μέχρι και την τελευταία σταγόνα από το αίμα μου γι’ αυτό το δάσος», είπε ο αρχηγός της φυλής Μούρα τις προηγούμενες μέρες σε ρεπορτάζ του BBC. «Οι άνθρωποι θέλουν να το καταστρέψουν και εμείς κάνουμε προσπάθεια για να το σώσουμε, να προστατεύσουμε την περιοχή, τη φύση, τα δέντρα, τα ζώα». Οι Μούρα ζουν στην επαρχία της Αμαζονίας, της περιοχής που επλήγη περισσότερο από τις φωτιές, και πλέον κυκλοφορούν με κόκκινα χρώματα στο πρόσωπο, με ρόπαλα στα χέρια και τόξα στους ώμους, περιπολώντας στο δάσος. Αντίστοιχα μέτρα έχουν υιοθετήσει εδώ και καιρό δεκάδες άλλες φυλές, ορισμένες μάλιστα λειτουργώντας εξαιρετικά οργανωμένα και με σύγχρονα όπλα, έτοιμες να υπερασπιστούν με τη ζωή τους την προγονική τους γη.
Έτσι κι αλλιώς, όπως προκύπτει από έρευνες, αν κάποιος μπορεί να σώσει τον Αμαζόνιο, είναι οι ιθαγενείς του. Η αποψίλωση του δάσους είναι έως και 20 φορές πιο έντονη σε περιοχές όπου δεν ζει ντόπιος πληθυσμός. Για τον πρόεδρο της Βραζιλίας, πάντως, Ζαΐρ Μπολσονάρο, οι άνθρωποι αυτοί απλώς πιάνουν χώρο («λιγότερο από ένα εκατ. άνθρωποι καταλαμβάνουν το 15% της χώρας», σύμφωνα με ένα περίφημο τουίτ του) και μέσα από τη ρητορική του φαίνεται να τους αντιμετωπίζει πρωτίστως ως ένα αναχρονιστικό φολκλόρ, την ώρα που η οικονομία της χώρας έχει ανάγκη τη γη τους. Τον κατηγορούν ότι ευθύνεται για τις φωτιές ή, έστω, ότι δεν ασχολήθηκε να τις σβήσει, προτιμώντας να τσακώνεται με τους Ευρωπαίους. Σίγουρα, πάντως, η καμένη γη του Αμαζονίου τού είναι πολύ πιο χρήσιμη. Έτσι κι αλλιώς, τα περί κλιματικής αλλαγής είναι ψευδείς ειδήσεις και μια καλή αφορμή για ανταλλαγή κομπλιμέντων με τον Τραμπ στα κοινωνικά δίκτυα.
Μια οικογένεια Γουαϊάπι περπατάει ξημερώματα στο δάσος, στη βορειοδυτική άκρη της χώρας. Ένας από τους αρχηγούς της φυλής δολοφονήθηκε πριν από δύο μήνες.©Apu Gomes / AFP/visualhellas.gr
Ο τελευταίος της φυλής
Είναι, λοιπόν, σαφές ότι οι αυτόχθονες του Αμαζονίου δεν μπορούν να περιμένουν πολλά από τον πρόεδρο της Βραζιλίας. Έχουν όμως την υποστήριξη ανθρωπιστικών οργανώσεων που κάνουν σημαντική δουλειά στην περιοχή και του Εθνικού Οργανισμού της Βραζιλίας για την προστασία των αυτοχθόνων (FUNAI), μία από τις τακτικές του οποίου είναι η δημοσιοποίηση ντοκουμέντων από ανθρώπους που ζουν στο δάσος, σε μια προσπάθεια να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη.
Σε ένα από αυτά τα βίντεο φαίνεται από μακριά ένας άνθρωπος ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση να κόβει κάποια ξύλα στην επαρχία της Ροντόνια, στη δυτική Βραζιλία. Δεν γνωρίζουμε πώς τον λένε ή τι γλώσσα μιλάει και για χρόνια έχει σταθεί αδύνατον να προσεγγιστεί από τους ανθρώπους του FUNAI που ήθελαν να του προσφέρουν βοήθεια – κάποτε τους απομάκρυνε με βέλη. Δεν χρειάζεται βοήθεια. Ζει ολομόναχος και, από όσο μπορούμε να γνωρίζουμε, δεν έχει μιλήσει σε άλλο άνθρωπο για δεκαετίες. Είναι ο τελευταίος εκπρόσωπος της φυλής του, τα υπόλοιπα μέλη της οποίας σκοτώθηκαν κατά πάσα πιθανότητα τη δεκαετία του ’80 ή του ’90 έπειτα από συμπλοκές με εισβολείς. Τη δική του ιστορία δεν θα τη μάθουμε ποτέ. ■