MICHAEL LEWIS
The Undoing Project
εκδ. Norton, 2017, σελ. 362
O Μάικλ Λιούις συγκαταλέγεται μεταξύ των πλέον χαρισματικών οικονομικών σχολιαστών και συγγραφέων της Αμερικής. Πολλά από τα 13 βιβλία του έχουν γνωρίσει μεγάλη εμπορική επιτυχία, μάλιστα δύο από αυτά έχουν μεταφερθεί και στον κινηματογράφο. Στη χώρα μας έγινε ευρύτερα γνωστός με το βιβλίο του «Μπούμερανγκ: Ταξίδια στο Νέο Τρίτο Κόσμο» (2011), για την κρίση στην Ευρωζώνη, όταν επισκέφθηκε και την Ελλάδα για να εξοικειωθεί με τις παθογένειές της.
Η μοναδική ικανότητα του Λιούις να αποκωδικοποιεί τους γρίφους της οικονομίας με τον άνθρωπο στο επίκεντρο της αφήγησής του χαρακτηρίζει και το τελευταίο βιβλίο του για τη στενή φιλία και γόνιμη συνεργασία δύο ιδιοφυών Ισραηλινών ψυχολόγων, του Ντάνιελ Κάνεμαν και του Αμος Τβέρσκι, που με την πρωτοποριακή έρευνά τους πριν από 40 χρόνια ανέτρεψαν τις κυρίαρχες υποθέσεις για τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και έθεσαν τα θεμέλια «των οικονομικών της συμπεριφοράς», συμβολή για την οποία ο πρώτος τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Οικονομικών το 2002.
Για τον Λιούις, που για τη συγγραφή του βιβλίου του μίλησε με τον Κάνεμαν, τη χήρα του Τβέρσκι και πολλούς φίλους και συνεργάτες τους, οι δύο πρωταγωνιστές δεν θα μπορούσαν να έχουν πιο διαμετρικά αντίθετους χαρακτήρες. Ο Κάνεμαν, γεννημένος στο Τελ Αβιβ το 1934, πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Παρίσι υπό γερμανική κατοχή και επέστρεψε στη γενέτειρά του με την ανακήρυξη του κράτους του Ισραήλ το 1948. Εσωστρεφής, φύσει απαισιόδοξος, με αμφιβολίες για τον εαυτό του και τους άλλους, πρωινός τύπος, σπούδασε ψυχολογία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ για να ερευνήσει τα μυστήρια του μυαλού. Με την αποφοίτησή του σε ηλικία 21 ετών ανέλαβε ειδικός ψυχολόγος στον ισραηλινό στρατό, με καθοριστικό ρόλο στον τρόπο επιλογής και αξιολόγησης αξιωματικών. Ακολούθησε το διδακτορικό του στο Μπέρκλεϊ για να επιστρέψει το 1961 στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο ως επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας.
Και σε αυτό το βιβλίο του, ο συγγραφέας αποκωδικοποιεί τους γρίφους της οικονομίας με τον άνθρωπο στο επίκεντρο της αφήγησης.
Ο Τβέρσκι, γεννημένος το 1937 στη Χάιφα, πολέμησε το 1956 στο Σινά και σε ηλικία 19 ετών παρασημοφορήθηκε για ανδρεία από τον Μοσέ Νταγιάν. Εξωστρεφής, φύσει αισιόδοξος, με αυτοπεποίθηση που άγγιζε τα όρια της υπεροψίας, βραδινός τύπος, σπούδασε και αυτός ψυχολογία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο, «αφού στη φιλοσοφική σχολή ο Πλάτων είχε ήδη λύσει τα περισσότερα προβλήματα της φιλοσοφίας». Ως μαθηματικός ψυχολόγος ερεύνησε τον τρόπο που ο άνθρωπος καταλήγει σε κρίσεις και αποφάσεις. Αφού έλαβε το διδακτορικό του από το πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν επέστρεψε και αυτός στο Ισραήλ το 1966, για να προσφέρει, όπως και ο Κάνεμαν, τις συμβουλές του για τη στελέχωση και εκπαίδευση του ισραηλινού στρατού και αεροπορίας στους επόμενους πολέμους του Ισραήλ, των Εξι Ημερών το 1967 και του Γιομ Κιπούρ το 1973.
Τα δύο αστέρια ενώθηκαν το 1969, όταν ο Κάνεμαν προσκάλεσε τον Τβέρσκι να μιλήσει σε ένα μεταπτυχιακό σεμινάριό του για την πολυπλοκότητα των ανθρωπίνων αποφάσεων. Από τότε αρχίζει μία φιλία, «που άλλαξε τον νου μας», που ανέτρεψε την καθιερωμένη υπόθεση ότι ο homo economicus δρούσε πάντα ορθολογικά.
Κλεισμένοι σε ένα γραφείο, από το οποίο ακούγονταν γέλια, φωνές στα εβραϊκά και στα αγγλικά και τα πλήκτρα μιας γραφομηχανής, ο ένας συμπλήρωνε τον άλλο με τόσο αρμονικό τρόπο, ώστε να αδιαφορούν για το ποιος θα πιστωνόταν την πατρότητα μιας ιδέας, με αποτέλεσμα στην πρώτη επιστημονική δημοσίευσή τους να ρίξουν κορώνα- γράμματα για ποιο από τα δύο ονόματα θα εμφανιζόταν πρώτο στον τίτλο.
Αποφεύγοντας τους δυσνόητους όρους της ψυχολογίας και της οικονομικής επιστήμης, ο Λιούις μυεί τον αναγνώστη στις εσωτερικές διεργασίες του μυαλού, βοηθώντας τον να κατανοήσει ότι οι άνθρωποι και οι αγορές κάνουν συστηματικά λάθη, ότι οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται πάντα με κριτήριο τη μεγιστοποίηση της χρησιμότητας, πως μπορεί να βελτιωθεί η κρίση προσδίδοντας λιγότερη βαρύτητα στο ένστικτο, ότι η λήψη αποφάσεων επηρεάζεται από γνωστικές προκαταλήψεις, πως αναλαμβάνονται ρίσκα υπό διαφορετικές προοπτικές και αν υπερεκτιμώνται οι δυνητικές απώλειες έναντι των κερδών, πώς διαμορφώνονται οι προγνώσεις σε συνθήκες αβεβαιότητας. Η καινοτόμος έρευνά τους άνοιξε πολλά πεδία εφαρμογών στην πολιτική, στην οικονομία, στην ιατρική, στον στρατό, στη διοίκηση οργανισμών, στα σπορ.
Οι διακρίσεις
Μετά μία δεκαετία αγαστής συνεργασίας στο Ισραήλ, οι δύο φίλοι ενέδωσαν στις δελεαστικές προτάσεις που δέχθηκαν το 1978 από πανεπιστήμια της Βόρειας Αμερικής, ο Τβέρσκι από το Στάνφορντ, ο Κάνεμαν πρώτα από το πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας στον Καναδά και αργότερα από το Μπέρκλεϊ και το Πρίνστον. Ο Τβέρσκι έγινε περιζήτητος στην Αμερική, το 1984 του απονεμήθηκε το φημισμένο βραβείο ιδιοφυΐας από το ίδρυμα Μακ Αρθρουρ και ανακηρύχθηκε μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών, χωρίς πάντως επιδαψίλευση ανάλογων διακρίσεων στον έτερο των Διοσκούρων.
Οπως ακόμη και ένας ευτυχισμένος γάμος μπορεί να κλονισθεί, έτσι και η δική τους σχέση ψυχράνθηκε, χωρίς όμως ποτέ να καταλήξει σε διαζύγιο. Οταν ο Τβέρσκι πέθανε απο καρκίνο το 1996 σε ηλικία 59 ετών, το πρωτοποριακό έργο τους είχε ήδη φέρει πλησιέστερα τους οικονομολόγους με τους ψυχολόγους. Το επιστέγασμα της παγκόσμιας αναγνώρισης ήλθε το 2002 με την απονομή στον Κάνεμαν του βραβείου Νομπέλ στα οικονομικά, μια διάκριση όμως που δεν μπορούσε να μοιραστεί με τον φίλο του, γιατί το Νομπέλ απονέμεται μόνο σε επιστήμονες εν ζωή.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.