MATSUO BASHO
Ο στενός δρόμος
προς τα βάθη του Βορρά
εισαγωγή: Μαρία Αρώνη
μτφρ. – σχόλια: Μαρία Αρώνη – Κyoko Shibayama, εκδ. Αγρα, σελ. 194
Υπάρχουν δύο οδοί πρόσβασης στο αξιανάγνωστο αυτό βιβλίο, που αντιστοιχούν στα δύο του μέρη αλλά και σε δύο διαφορετικές κατηγορίες αναγνωστών. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το καθαυτό κείμενο είναι ένα ταξιδιωτικό ημερολόγιο που ο μεγάλος Ιάπωνας ποιητής Ματσούο Μπασό (1644-1694) έγραψε ταξιδεύοντας στον μακρινό, επικίνδυνο και ανεξερεύνητο Βορρά της χώρας του το 1689. Συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγή, η οποία καταλαμβάνει την έκταση του μισού βιβλίου, καθώς και από αναλυτικά σχόλια. Αν η αναγνώστρια ή ο αναγνώστης είναι εξοικειωμένοι με τη μινιμαλιστική τέχνη του χαϊκού και υποψιάζονται, έστω διαισθητικά, τον πολιτισμικό κώδικα που κρύβεται πίσω από αυτήν, ας πιάσουν κατευθείαν το ημερολόγιο, που ο Μπασό, ώριμος ήδη και με κλονισμένη υγεία, συνέταξε οδοιπορώντας αλλά επεξεργάστηκε σχεδόν έως τον θάνατό του. Ας κρατήσουν την εισαγωγή και τα σχόλια για επιδόρπιο.
Θα μπορέσουν, άραγε, να συγκρατήσουν τη συγκίνησή τους εκεί όπου ο Μπασό αφήνει τη δική του να ξεσπάσει; Η ποιητική του πρόζα βαδίζει μαζί του, αναζητώντας και αποζητώντας ό,τι μπορεί να προσφέρει ένα οδοιπορικό: ιστορία, φύση, ανθρώπους. Διαβάζουμε: «Ο Γιοσίτσουνε και οι επίλεκτοι, οι πλέον αφοσιωμένοι στρατιώτες του, οχυρώθηκαν στο Τακαντατσί, όμως η δόξα τους μέσα σε μια στιγμή έγινε άγριο χορτάρι». Μαζί με την ιστορία, που κάνει την πρόζα του Μπασό να δονείται με τρόπο αξεχώριστο από την ποίηση, έρχεται η φύση: «Θαμμένη κάτω απ’ το πυκνό χιόνι, η όψιμα ανθισμένη κερασιά δεν είχε ξεχάσει τον ερχομό της άνοιξης – αξιοθαύμαστη. Ηταν όπως το άρωμα που σκορπούν τα άνθη της δαμασκηνιάς στον καυτό ήλιο του καλοκαιριού». Κι ύστερα, η πρόζα πυκνώνει σε στίχο: «Καυτή μέρα / την πήρε προς τη θάλασσα– / ο ποταμός Μόγκαμι».
Για τους αναγνώστες, ωστόσο, που εντρυφούν στην πεζογραφία και στο δοκίμιο, η σωστή πύλη ανάγνωσης είναι η εξαιρετική εισαγωγή της Μαρίας Αρώνη: «Το να ταξιδεύεις σημαίνει να είσαι σε αρμονία με τη φύση και τη δημιουργία, να αναζητάς την ποιητική αλήθεια και βαδίζοντας στα ίχνη των παλιών ν’ ανοίγεις παράλληλα νέο δρόμο». Η αναγνώστρια και ο αναγνώστης θα διαβάσουν, χωρίς περιττή σχολαστικότητα, για το πνεύμα και τη φιλοσοφία του «χαϊκάι», όπως επιχείρησε να το μεταρρυθμίσει ο Μπασό. Θα μάθουν για το «φούεκι», που είναι η σταθερότητα, η διάρκεια, και για το «ριούκο», τη διαρκή αλλαγή: «Η σταθερή διάσταση του χαϊκάι δεν είναι μια παγιωμένη κατάσταση· παραδόξως, βρίσκεται στη διαρκή αλλαγή του, έτσι που το “διαρκώς μεταβαλλόμενο” γίνεται η ιδιαίτερη, “αμετάβλητη” ουσία του». Αλλά ποιος οδοιπόρος δεν το γνωρίζει; Και, υπό μια έννοια ευρύτερη: ποιος άνθρωπος που επιχειρεί να δημιουργήσει μακρόπνοα και όχι περιστασιακά, διασχίζοντας τον χρόνο με σταθερότητα αλλά και σε κίνηση, με υπομονή και συγκίνηση, δεν συγκροτεί την προσωπικότητά του όπως ακριβώς ο Μπασό την ταξιδιωτική ποιητική του πρόζα; Η ιδιαίτερη, ωστόσο, γοητεία της κρύβεται και σε μία τρίτη γιαπωνέζικη λέξη, εκφράζοντας ένα νέο στοιχείο, στο οποίο έδωσε έμφαση ο Μπασό – πολύ χρήσιμο για τους καλλιτέχνες όλων των εποχών, που συχνά ρέπουν υπερβολικά προς το δράμα. Πρόκειται για το «καρουμί», που σημαίνει «ελαφρότητα», αντλώντας «κατεξοχήν από τη σύγχρονη λαϊκή καθημερινότητα». Με αυτούς τους οδοδείκτες, τη σταθερότητα μέσα στην κίνηση και την ελαφρότητα, το άνοιγμα στην απλή καθημερινή ζωή, την παράδοση και την ανανέωση, μπορεί κατόπιν ο καθένας να διαβάσει το οδοιπορικό, να το ξαναδιαβάσει και να το απολαύσει.