Η ελίτ που μετέφερε οικονομικές δραστηριότητες στο εξωτερικό περιγράφεται στην πρόσφατη στατιστική για το μακρινό 2017. Οι αλλοδαπές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα και στην πλειονότητά τους είναι ελληνικής ιδιοκτησίας αποτελούν μόλις το 0,4% του συνολικού αριθμού επιχειρήσεων της χώρας. Ωστόσο, αυτός ο μηδαμινός αριθμός εταιρειών έχει σημαντική δραστηριότητα, καθώς πραγματοποιεί το 15,1% των συνολικών πωλήσεων, πληρώνει το 16,8% των μισθών που καταβάλλουν εταιρείες, απασχολεί το 6,4% των υπαλλήλων. Οι «ξένες» εταιρείες είχαν το 2017 τζίρο 37,5 δισ. ευρώ, απασχολούν στην Ελλάδα σχεδόν 150.000 άτομα και επένδυσαν 1,2 δισ. ευρώ.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, με εξαίρεση δύο-τρεις πραγματικά ξένες επενδύσεις, οι υπόλοιπες είναι ελληνικές εταιρείες που μετέφεραν έδρα στο εξωτερικό τα τελευταία χρόνια. Ανάμεσά τους συνυπάρχουν μεγάλες εταιρείες, ιστορικές επιχειρηματικές οικογένειες, αλλά και ευέλικτοι ιδιοκτήτες φορτηγών και μεταφορείς, που προτίμησαν να έχουν έδρα στο εξωτερικό παρά να πληρώνουν βαριά φορολογία. Στην πραγματικότητα, ο μεγαλόσχημος επιχειρηματίας που «εγκαταστάθηκε» στο Λουξεμβούργο και ο ταπεινός φορτηγατζής που πήγε Βουλγαρία ακολούθησαν παρόμοια συμπεριφορά. Βέβαια, όσον αφορά τις μεγάλες επιχειρήσεις υπήρχε ένα επιπλέον κίνητρο. Η κατάσταση της οικονομίας, η κρίση που εντάθηκε επειδή θέλαμε να αλλάξουμε την Ευρώπη, περιόριζε τις δυνατότητες χρηματοδότησης και επέκτασης των εταιρειών. Με διαβατήριο Βελγίου ή Κύπρου, απέκτησαν πρόσβαση σε χρηματοδότηση χαμηλού κόστους.
Ωστόσο, το πραγματικό ερώτημα παραμένει αναπάντητο: Με ποιον τρόπο θα επαναπατριστούν τα κεφάλαια αυτά; Η εύκολη απάντηση είναι όταν μειωθεί η φορολογία και δεν είναι συμφέρον να διατηρείται η φορολογική έδρα στο εξωτερικό, καθώς κι αυτό έχει κόστος.
Η βαθύτερη αιτία που το ερώτημα παραμένει αναπάντητο είναι ότι αγγίζει ιστορικά τον ρόλο της επιχειρηματικής ελίτ. Πώς δημιουργήθηκε, με ποιον τρόπο συμπεριφέρθηκε μετά τον πόλεμο, τη δεκαετία του ’80, οι διαφορές της γενιάς που δημιούργησε τις οικογενειακές εταιρείες με τη σημερινή ηγεσία τους.
Οι απαντήσεις συνωστίζονται στον «Στενό διάδρομο», όπως είναι ο τίτλος του νέου βιβλίου των καθηγητών Ντάρον Ατζέμογλου και Τζέιμς Ρόμπινσον, συγγραφείς του καταπληκτικού «Γιατί τα έθνη αποτυγχάνουν». Το νέο βιβλίο είναι ακόμα σημαντικότερο καθώς εμβαθύνει στα αίτια της αποτυχίας των εθνών. Ο «Στενός διάδρομος» είναι μια περιοχή που καταφέρνουν να σταθούν λίγα κράτη, καθώς τα υπόλοιπα ταλαιπωρούνται ανάμεσα στον αυταρχισμό με ισχυρούς ηγέτες και στην πλήρη διάλυση. Είναι κράτη που δεν έχουν ούτε ισχυρό κράτος που να εφαρμόζει αυστηρά την ισονομία ούτε ισχυρή κοινωνία που να την επιβάλλει. Και ο λόγος, εκτός από άλλα, είναι ότι δεν υπάρχει η οικονομική ελίτ με ανάλογες διαθέσεις. Προτιμά τις υπόγειες σχέσεις με την εκάστοτε εξουσία και, όταν χρειάζεται, δραπετεύει στο εξωτερικό.
Το νέο πρόβλημα, όμως, είναι ότι ο προστατευτισμός επανέρχεται και σε δημοκρατικές χώρες, όχι μόνο στη Ρωσία και στην Κίνα. Στη Γαλλία, γαλακτοβιομηχανία στην οποία ανήκει (γνωστή) εταιρεία εμφιαλωμένου νερού και μπίρας, ανακηρύχθηκε «στρατηγική» βιομηχανία για να μην την αγοράσει πολυεθνική. Στην Ιαπωνία, μειώνεται το ποσοστό εισηγμένων εταιρειών που μπορούν να αγοράσουν οι ξένοι χωρίς κρατική έγκριση.
Στις ΗΠΑ, δεν είναι μόνον ο πρόεδρος Τραμπ που λατρεύει τον προστατευτισμό. Η καθηγήτρια του Χάρβαρντ Ελίζαμπεθ Γουόρεν, που διεκδικεί το χρίσμα των Δημοκρατικών για τις προεδρικές εκλογές, επίσης θέλει να περιορίσει τις διεθνείς συμφωνίες εμπορίου.
Τι σημαίνουν αυτά; Ισως η ελίτ επιστρέψει ταχύτερα. Ενδεχομένως για να μετατρέψει σε ξενοδοχεία τα παλιά εργοστάσια.