Ηταν Δεκέμβριος του 2016, όταν η Ειρήνη Οράτη, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της Συλλογής Εργων Τέχνης της Alpha Bank, είχε αποστείλει το πρώτο διερευνητικό email στην «Κ». Αναφερόταν σε ρεπορτάζ που είχαμε δημοσιεύσει (30.9.2016) για τον χειροποίητο «θησαυρό» από ταπισερί και χαλιά που είχε αναπτυχθεί στη χώρα από τη δεκαετία του ’60 έως τα τέλη αυτής του ’80 στο πλαίσιο του προγράμματος «Οικοτεχνία» του Εθνικού Οργανισμού Πρόνοιας, τα οποία δυστυχώς σκονίζονταν σε κάποια αποθήκη. Ανάμεσά τους ένα μεγάλο ταπίς του Χατζηκυριάκου-Γκίκα, η «Υδρα», ένα υφαντό του Τσαρούχη, καθώς και ένα κιλίμι σε σχέδιο του Μόραλη. «Θα με βοηθούσε πολύ κάθε πληροφορία δική σας, προκειμένου να τα δω κι εγώ, ίσως τελικά μπορέσει να βοηθηθεί αυτό το υλικό», μας έγραφε. Στη Συλλογή Εργων Τέχνης της Alpha Bank, είπε, βρίσκονταν ήδη κάποιες από τις ταπισερί της Πρόνοιας από έργα διάσημων ζωγράφων.
Το τελευταίο της –πανηγυρικό– email ήρθε πριν από λίγες ημέρες: «Εντυπωσιάστηκα τόσο με το υλικό, με αποτέλεσμα να ξεκινήσουμε μια έρευνα γύρω από τους Ελληνες ζωγράφους και την ταπισερί. Πήγαμε στην αποθήκη στο Αιγάλεω, είδαμε το υλικό (διατηρείται σε άψογη κατάσταση) και στις 21 Νοεμβρίου εγκαινιάζουμε την έκθεση “Υφάνσεις.
Ζωγραφική και ταπισερί στην Ελλάδα από το 1960 έως σήμερα”. Η έκθεση θα γίνει στο Μπενάκη Πειραιώς, με επιμέλεια του Κωνσταντίνου Παπαχρίστου, επιμελητή του Μουσείου Μπενάκη και δική μου», έγραφε η κ. Οράτη, με μια χαρά που δεν μπορεί να κρυφτεί, αυτή που έρχεται ως επιστέγασμα μιας μεγάλης προσωπικής προσπάθειας. Η είδηση γέμισε και εμάς μεγάλη ικανοποίηση, αφού στην «ύφανση» αυτής της έκθεσης, είχε το δικό της μικρό ρόλο και η γραφίδα της «Καθημερινής».
Εργο της Βούλας Μασούρα από τη σειρά «Η μεταμόρφωση της ύλης».
Είναι η πρώτη φορά που θα παρουσιαστεί στο κοινό αυτή η όψη της ελληνικής χειροτεχνικής παραγωγής, το νήμα της οποίας ξεκινά το 1947 με το πρόγραμμα «Οικοτεχνία» της (τότε Βασιλικής) Πρόνοιας. Με στόχο την παροχή ενός μικρού εισοδήματος σε γυναίκες στις ακριτικές και παραμεθόριες περιοχές, αναπτύχθηκαν σχολές εκμάθησης ταπητουργίας, κεντημάτων και άλλων οικιακών δράσεων όπου τα κορίτσια ύφαιναν μάλλινα χαλιά, τραπεζομάντιλα, κουρτίνες, σεντόνια με σχέδια εμπνευσμένα από τη λαϊκή παράδοση. Το 1955 δημιουργήθηκε ξεχωριστό τμήμα Οικοτεχνίας, το οποίο μετά το ’60, οπότε άρχισε να αναπτύσσεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ταπισερί, είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή μιας ενότητας σχεδίων βασισμένων σε έργα ζωγράφων.
Κομβικό ρόλο διαδραμάτισε ο ζωγράφος Γιάννης Φαϊτάκης, ο οποίος δημιούργησε στην Ελλάδα τα πρώτα εργαστήρια εξειδίκευσης στην ύφανση των ταπισερί. Είχε τις ιδιαιτερότητές της, όπως λέει η επιμελήτρια της έκθεσης Ειρήνη Οράτη. Οι υφάνσεις για παράδειγμα γίνονταν σε οριζόντιο αργαλειό, στον οποίο οι τεχνίτριες δούλευαν ανά δύο ή τρεις για να ολοκληρώσουν μια ταπισερί σε έναν χρόνο περίπου. Οι κλωστές ήταν μάλλινες και εισάγονταν από τη Γαλλία, τα στημόνια ήταν βαμβακερά. Το 1965 υφάνθηκαν δοκιμαστικά πίνακες τεσσάρων σύγχρονων ζωγράφων: του Σπύρου Βασιλείου, του Νίκου Νικολάου, του Γιάννη Μόραλη και του Γιάννη Τσαρούχη. Εκτέθηκαν στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών στο Χίλτον, τον Δεκέμβριο του 1965. Η μετάβαση γνώρισε μεγάλη επιτυχία, με αποτέλεσμα ο Φαϊτάκης να συνεχίσει τη δραστηριότητά του ώς το 1993 υφαίνοντας έργα των Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Γ. Μόραλη, Ν. Νικολάου, Σ. Βασιλείου, Γ. Τσαρούχη, Γ. Σπυρόπουλου, Γ. Βακαλό. Από την πρώτη στιγμή, τα είδη της «Οικοτεχνίας» γίνονταν ανάρπαστα «ντύνοντας» τα μεγαλοαστικά σπίτια της Αθήνας. Ζήτηση υπήρχε και από το εξωτερικό. Ωστόσο, από το 2010, οπότε το πρόγραμμα ανεστάλη, χιλιάδες χειροποίητα χαλιά, υφαντά και κεντήματα από τις σχολές όλης της χώρας, ένα πολύτιμο εμπόρευμα συνολικής αξίας 4 εκατ. ευρώ, παραχώθηκε σε μια αποθήκη.
Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, «Γλέντι στην ακρογιαλιά»
Η έκθεση, που συνδιοργανώνεται από το Μουσείο Μπενάκη και την Alpha Bank (22/11-16/2), παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και γιατί τα χειροτεχνήματα της «Οικοτεχνίας» θα παρατεθούν δίπλα στα αντίστοιχα ζωγραφικά έργα από τα οποία προήλθαν. «Στην πορεία της έρευνας προέκυψε και μια άλλη σχετική δραστηριότητα στις δεκαετίες του 1970 και 1980, όπου πάλι με την ίδια λογική, οι πίνακες μεταφέρονταν σε χειροποίητα hand tufted χαλιά, με πρωτοβουλία των γκαλερί Νέες Μορφές και Πολυπλάνο», λέει στην «Κ» η κ. Οράτη.
Οι νέες δημιουργίες
«Και βέβαια δεν θα μπορούσαν να λείψουν οι δημιουργίες των τελευταίων ετών, όπου οι νέοι καλλιτέχνες, κυρίως γυναίκες, δουλεύουν με άλλο τρόπο το νήμα, την κλωστή, την ύφανση, δημιουργώντας έργα μέσα στο πλαίσιο της Fiber Art. Από τα 90 έργα της έκθεσης επιχειρούμε να δείξουμε την παράλληλη πορεία δύο διαφορετικών καλλιτεχνικών εκφράσεων και παράλληλα να κάνουμε μια μικρή περιήγηση στην ελληνική τέχνη των τελευταίων πενήντα χρόνων».
Τα εγκαίνια στις 21 Νοεμβρίου θα είναι το happy end και του μεγάλου αγώνα που είχε δώσει η Μαρία Μπελδέκου, γ.γ. Πρόνοιας, από το 2000 έως το 2004, για τη διάσωση αυτού του θησαυρού. Ομως, οι κρούσεις της στις αρμόδιες υπηρεσίες δεν είχαν αποτέλεσμα, εφόσον δεν υπήρχε το θεσμικό πλαίσιο για την πώληση του εμπορεύματος σε όσους ενδιαφέρονται να αποκτήσουν ένα έργο. Ποιος ξέρει, ίσως έπειτα από αυτή την έκθεση, να υπάρξει τελικά ενδιαφέρον ώστε να διατεθεί το υλικό, μέσα από ένα e-shop οικοτεχνίας.