Διασχίζοντας το πάρκο του Κέντρου Πολιτισμού Iδρυμα Σταύρος Νιάρχος για να συναντήσω τον Γιώργο Κουμεντάκη, μια μέρα φωτεινή, με κόσμο χαμογελαστό, αθλοπαιδιές, σιντριβάνια να αναβλύζουν μαζί με μουσικές, η πρώτη ερώτηση «ανάβλυσε» κι αυτή, ως ειλικρινής απορία: «Μπορείτε να έχετε εικόνα της ελληνικής πραγματικότητας εδώ που εργάζεστε; Ερχεται κανείς στο ΚΠΙΣΝ και νομίζει ότι έχει πάει ταξίδι»…
Ο κ. Κουμεντάκης «ζει» από το 2015 στη Λυρική Σκηνή, στην αρχή ως υπεύθυνος της Εναλλακτικής Σκηνής και στη συνέχεια, από το 2017, μαζί με τη μεταφορά του Οργανισμού στις νέες του εγκαταστάσεις, αναλαμβάνει, συνολικά, την καλλιτεχνική διεύθυνση.
«Δεν είμαι αποκομμένος από την πραγματικότητα ακόμη κι αν μου αρέσει να κινούμαι, καμιά φορά, σε ένα φαντασιακό επίπεδο. Προσωπικά, βλέπω πολλές και διαφορετικές πραγματικότητες: από τη φούσκα της περασμένης δεκαετίας, έως την αγωνία των νέων να επιβιώσουν χωρίς την απειλή της ανέχειας, αλλά και τη δημιουργικότητα των μεσηλίκων και το πάθος των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας. Η ελληνική πραγματικότητα μπορεί να τρυπώσει με την αρνητική της έννοια ακόμα και σε ένα χώρο όπως το ΚΠΙΣΝ, που ενώ το επισκέπτονται εκατομμύρια άνθρωποι, ακόμα δεν υπάρχει πρόβλεψη για μετρό, αλλά και με τη θετική της έννοια, με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, δριμύτερη και πιο οργιαστική μέσα στις αίθουσες της ΕΛΣ, στο πάρκο, στο κανάλι, παντού».
«Πιστεύω ότι η διπλωματία είναι τέχνη. Στη ζωή μου την έχω έτσι κι αλλιώς. Κατορθώνεις περισσότερα χωρίς να κάνεις φασαρία», λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης.
Φτάσαμε στον προορισμό μας για το «Γεύμα» περπατώντας και κουβεντιάζοντας έτσι τα θέματα, μαζί με χαρτιά και σημειώσεις, «απλώνονται» στο τραπέζι πριν προλάβουμε να ασχοληθούμε με το φαγητό.
Ο Γ. Κουμεντάκης είναι ενθουσιασμένος με το σενάριο του Γιώργου Λάνθιμου για τη μικρού μήκους ταινία που θα γυρίσει στην Τήνο και θα προβληθεί με ζωντανή μουσική στην κεντρική αίθουσα της ΕΛΣ τον ερχόμενο χρόνο (σε συνεργασία με τον Οργανισμό ΝΕΟΝ). «Πρόκειται για μια μεταφορά θανάτου και είναι από τα ωραιότερα πράγματα που έχω διαβάσει», λέει. Από τον Λάνθιμο περνάμε στα «μεγάλα και κανούργια εργαστήρια της Λυρικής στου Ρέντη» που θα εγκαινιαστούν τον Δεκέμβριο και «παρέχουν τη δυνατότητα να στήνουμε τα σκηνικά των παραστάσεων εξ ολοκλήρου εκεί». «Για πρώτη φορά στις συμπαραγωγές που ετοιμάζουμε θα αναλαμβάνουμε εμείς την κατασκευή η οποία και θα μεταφέρεται στο εξωτερικό», προσθέτει. «Μα, δεν επαρκούν οι χώροι στη νέα Λυρική Σκηνή;», σχολιάζω. «Δεν επαρκούν οι χώροι για εργαστήρια», εξηγεί ο κ. Κουμεντάκης. «Μόνο για κατασκευή κοστουμιών. Δεν υπήρξε καν στον σχεδιασμό γιατί δεν χωρούσε. Θα απαιτούσε ένα άλλο, τεράστιο, κτίριο. Τώρα θα παράγουμε οι ίδιοι το προϊόν μας. Δεν θα δίνουμε δουλειές έξω».
– Ο σπουδαίος σκηνογράφος Στέφανος Λαζαρίδης (καλλιτεχνικός διευθυντής του Οργανισμού, 2006-2007) είχε πει ότι στην ΕΛΣ εργάζονται 660 άτομα όταν στην Οπερα της Λυών με 17 νέες παραγωγές εργάζονται 330. «Η Λυρική είναι δεινόσαυρος», δήλωνε.
– Εγώ, στις όπερες που έχω πάει, βλέπω ότι οι αριθμοί είναι εντελώς διαφορετικοί. Επίσης, εξαρτάται αν παράγεις μόνος σου το προϊόν ή το παίρνεις έτοιμο. Η ΕΛΣ είναι μια πραγματική πολιτιστική βιομηχανία και επίσης, ακριβώς γι’ αυτό, μπορεί να προσφέρει εργασία σε πολύ κόσμο, κι αυτό είναι κοινωνική προσφορά.
– Μήπως γιγαντώνεται με τρόπο που δύσκολα θα μπορεί να ανταποκριθεί στον ρόλο της;
– Ο ρόλος της, και ταυτόχρονα ο στόχος όλων μας, είναι να φτάσει σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο απόδοσης και δημιουργίας και πιστεύω ότι υπάρχει άλμα προς τα επάνω τα τελευταία χρόνια. Ανέλαβα αυτόν τον Οργανισμό γιατί διέκρινα ότι μπορεί μέσα από ρηξικέλευθες κινήσεις και ενέργειες να πορευθεί εκτός του συμβατικού και συντηρητικού πλαισίου. Χαίρομαι που δικαιώνομαι και κυρίως που πήρα το ρίσκο. Αισθάνομαι ότι η λέξη-κλειδί είναι το ρίσκο – κυρίως στο καλλιτεχνικό κομμάτι, αλλά σε μεγάλο βαθμό και στο διαχειριστικό. Εχω κάνει σαφές, εντός και εκτός Οργανισμού, ότι δεν με ενδιαφέρει μια, εκ του ασφαλούς, στείρα ακαδημαϊκή αντίληψη. Δεν αντιμετωπίζω το καλλιτεχνικό έργο ως άμεσα καταναλώσιμο προϊόν για σύντομο χρονικό διάστημα. Η όπερα σήμερα έχει ανάγκη τη ρήξη και τη ρωγμή, έχει ανάγκη να φύγει από τη βολή της ιστορίας της και την αποδοχή του στενού παραδοσιακού της κοινού. Η ΕΛΣ βρίσκεται σε ένα πολύ δημιουργικό σημείο και οι εργαζόμενοι τολμούν το επόμενο βήμα. Δουλεύουν περισσότερο, αναλαμβάνουν ευθύνες, αλλάζουν και οι ίδιοι, καθώς ο Οργανισμός είναι ζωντανό κύτταρο.
– Σας χαρακτηρίζουν «ισορροπιστή». Είστε εκ φύσεως ή εκ θέσεως;
– Πιστεύω ότι η διπλωματία είναι τέχνη. Στη ζωή μου την έχω έτσι κι αλλιώς. Κατορθώνεις περισσότερα χωρίς να κάνεις φασαρία… Μου αρέσει ο έντονος καλλιτεχνικός διάλογος. Ριψοκινδυνεύω με τις αποφάσεις που παίρνω και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δέχομαι πιέσεις από διάφορες πλευρές. Κανείς δεν ξέρει, επίσης, ότι την περίοδο ΣΥΡΙΖΑ ήρθα δύο φορές σε ρήξη με το υπουργείο Οικονομικών και έφτασα σε παραίτηση.
– Τι σας έχει βοηθήσει να επιβιώσετε σε δύσκολους καιρούς;
– Η αφοσίωση που έχω στη δουλειά μου, η οποία είναι ολοκληρωτική. Εχω σταματήσει τα πάντα και ασχολούμαι μόνο με την Εθνική Λυρική Σκηνή, έχω κοντά μου μια πολύ δυνατή ομάδα, ένα ζωντανό πυρήνα ανθρώπων, που δεν είναι απλώς εκτελεστικά όργανα, έχουν προσωπικότητα. Φαίνομαι ήπιος αλλά δεν ισχύει. Εχω δύο εαυτούς: αυτόν που φαίνεται και έναν άλλο που είναι έντονος και αιχμηρός, ειδικά όταν νιώθω ότι κάποιοι με εκμεταλλεύονται. Απεχθάνομαι βαθύτατα όσους χτίζουν την καριέρα τους πάνω σε χρήματα του Δημοσίου.
Να αποδεχόμαστε ακόμη κι αυτό με το οποίο δεν συμφωνούμε
Η δωρεά των 20 εκατ. ευρώ από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος προς τη Λυρική Σκηνή, για τη στήριξη της καλλιτεχνικής εξωστρέφειάς της αλλά και για το επετειακό πρόγραμμα του 2021 δεν δημιουργεί κανέναν εφησυχασμό στον Γιώργο Κουμεντάκη. Το αντίθετο: «Συνέχεια σκέφτομαι το κοινό στο οποίο απευθυνόμαστε, τι είδους διάλογο μπορώ να αναπτύξω, τι αφήνεις στον άλλο, πώς επιστρέφει… Οι παραστάσεις είναι sold out, έχει διευρυνθεί το κοινό και ηλικιακά. Ομως αυτό δεν αρκεί. Πρέπει διαρκώς να βελτιωνόμαστε. Αν κάνω μια αυτοκριτική στον προγραμματισμό, νομίζω ότι έπρεπε να εντάξουμε μεγαλύτερες δόσεις χιούμορ, σαρκασμό και αυτοσαρκασμό».
Η συζήτηση περνάει στο 2021, τι περιμένει ο ίδιος, πώς μπορεί η Εθνική Λυρική Σκηνή να συμβάλει στην επέτειο;
«Περιμένω το 2021 να ξαναδούμε το 1821 με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο, με ειλικρίνεια, ανασύροντας αυτά που έχουμε θάψει κάτω από το χαλί», λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης.
– Σε αυτό το πνεύμα θα κινηθούν οι εκδηλώσεις σας;
– Θα επιδιώξουμε να ερμηνεύσουμε δομές, σκέψεις και αντιλήψεις του παρελθόντος, νοοτροπίες, που υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Εχουν γίνει αναθέσεις σε τρεις Τούρκους καλλιτέχνες, έναν λιμπρετίστα, ένα συνθέτη και έναν βίντεο άρτιστ, μία παράσταση για το πώς οι Τούρκοι είδαν από την πλευρά τους την Επανάσταση, την πλευρά του ηττημένου. Ηταν πολύ δύσκολο, γιατί αρνήθηκαν πολλοί καλλιτέχνες. Σκοπός μας είναι να μιλήσουμε έξω από τα στερεότυπα χωρίς να κολακεύουμε το εσωτερικό μας ακροατήριο, ακριβώς γιατί απευθυνόμαστε και στο εξωτερικό. Είναι μια καλή ευκαιρία τα 200 χρόνια να ξαναδούμε τον εαυτό μας ορίζοντας το εθνικό μας μέλλον. Πολλές φορές σκέφτομαι ότι υπάρχουν ψεύδη που κουβαλάμε… Με τον αδιανόητο εμφύλιο που ξέσπασε μετά το 1821 για παράδειγμα, πόσο έχουμε ασχοληθεί; Το έργο που θέλω να συνθέσω είναι μια όπερα, το λιμπρέτο γράφει ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης, η οποία θα παρουσιαστεί στο τέλος του 2021 και αφορά τον εμφύλιο μετά το 1821. Με απασχολεί χρόνια τώρα. Είναι η απόλυτη συνωμοσία όλων μεταξύ όλων, το διάστημα μετά την Επανάσταση. Εμείς εναντίον ημών. Αυτό είναι το πνεύμα. Η αιχμή ερμηνεύεται από αυτό που συμβαίνει σήμερα.
– Τι μπορεί να συγκροτήσει, εδώ που βρισκόμαστε, «κανονικότητα»;
– Εμένα με ενδιαφέρει η αποδοχή της μη κανονικότητας. Να αποδεχόμαστε ακόμη κι αυτό με το οποίο δεν συμφωνούμε. Αλλιώς θα γίνει ένα σύστημα απόλυτης ανθρωποφαγίας, όπου ο ένας θα τρώει τον άλλον γιατί θα θεωρεί ότι το δικό του σύστημα είναι το κανονικό.
Το μυστικό του ΚΠΙΣΝ
Στη διάρκεια της κρίσης το κοινό της Εθνικής Λυρικής Σκηνής αυξήθηκε. Ο Γιώργος Κουμεντάκης δίνει τη δική του ερμηνεία: «Νομίζω ότι λόγω του καινούργιου κτιρίου και του διευρυμένου προγράμματος δημιουργήθηκε μια οικογένεια, μεγάλη, του λυρικού θεάτρου, η οποία περιλαμβάνει και μέλη από το εξωτερικό, όχι λίγα, είναι μερικές χιλιάδες, που οργανώνουν την επίσκεψη στη χώρα μας με βάση το ρεπερτόριο της ΕΛΣ». «Ξέρετε τι είναι αυτό που προσφέρει πραγματικά το ΙΣΝ;», ρωτάει ο ίδιος, γνωρίζοντας την απάντηση: «Εστιάζει σε κάτι που λείπει από τη χώρα μας εδώ και δεκαετίες: το κοινό συναίσθημα. Παλαιότερα ακουγόταν σε μια γειτονιά ένα λαϊκό τραγούδι και συντονίζονταν όλοι με αυτό. Νομίζω ότι το ίδιο συμβαίνει κι εδώ. Κι αυτή είναι η διαφορά του με τα άλλα ιδρύματα».
Η συνάντηση
Με τον Γιώργο Κουμεντάκη συναντηθήκαμε στο πάρκο του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και περπατήσαμε έως το ευρύχωρο και ευχάριστο Waterhouse Edge, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα (Πεισιστράτου 4). Απολαύσαμε μια φοκάτσια (τύπος ιταλικού ψωμιού/σάντουιτς) με αστακό, βολάκι Ανδρου, μαγιονέζα με wasabi και αυγό τουρσί εκείνος και καπνιστό χέλι με κρέμα ρεβυθιού εγώ. Μοιραστήκαμε ένα μυλοκόπι φιλέτο σε κενό αέρος, σερβιρισμένο με σπαράγγια, παντζάρια, καρότο. Ηπιαμε ανθρακούχο νερό. Μαζί με έναν εσπρέσο ο λογαριασμός ήταν 56 ευρώ.
1981
Γράφει τη μουσική για την «Ιφιγένεια εν Ταύροις» του Εθνικού Θεάτρου στην Επίδαυρο.
1985
Συμμετοχή με το έργο Σύμμολπα 4 στην Μπιενάλε της Βενετίας, ως ένας εκ των πιο αντιπροσωπευτικών συνθετών του 20ού αιώνα.
2004
Συνυπογράφει με τον Δημήτρη Παπαϊωάννου τις τελετές έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας.
2008
Γράφει το έργο «Point of no return» έπειτα από ανάθεση του Kronos Quarter.
2010
Παρουσιάζεται, στο Φεστιβάλ Αθηνών, το «Unknown Dialects». Την ίδια χρονιά, στο Αμστερνταμ, το έργο του «Μελωδία γραφο-μηχανής».
2014
Η ΕΛΣ παρουσιάζει την όπερα «Φόνισσα», που του είχε αναθέσει.
2015
Αναλαμβάνει υπεύθυνος καλλιτεχνικού προγραμματισμού και ανάπτυξης της υπό ίδρυση Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ.
2017
Ορίζεται καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, τη στιγμή της μεταφοράς του Οργανισμού στις νέες του εγκαταστάσεις στο ΚΠΙΣΝ.