Το Τείχος του Βερολίνου έπεσε πριν από 30 χρόνια σηματοδοτώντας τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης σήμανε και το τέλος της κομμουνιστικής ουτοπίας. Τότε ήταν που ο Αμερικανός διανοούμενος Φράνσις Φουκουγιάμα έγραψε το περίφημο δοκίμιό του όπου υποστήριζε πως η εξέλιξη αυτή αποτελούσε «το τέλος της Ιστορίας». Σχεδόν όλοι τον χλεύασαν τότε και συνεχίζουν, γιατί η διαπίστωση αυτή είναι εύκολος στόχος. Ο λόγος είναι προφανής: η ιδέα και μόνο πως η Ιστορία είναι δυνατόν να τελειώσει ακούγεται σαν αστείο. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί μόνο με την ολοσχερή καταστροφή της ανθρωπότητας. Οσο υπάρχουν άνθρωποι, τόσο η Ιστορία θα συνεχίζεται.
Τι επεδίωκε λοιπόν να πει ο Φουκουγιάμα με την περίεργη αυτή διατύπωση; Χρησιμοποίησε μια έννοια που προερχόταν από τη θεωρητική παράδοση των Χέγκελ και Μαρξ, την ιδέα δηλαδή πως Ιστορία είναι η αδιάκοπη σύγκρουση ανάμεσα σε αντίπαλα ιδεολογικά οράματα και στρατόπεδα και πως επομένως η απόλυτη επικράτηση του ενός συνιστά το τέλος της. Για διάφορους λόγους η διατύπωση αυτή δεν είναι η ευτυχέστερη, αλλά εκκινώντας από την αφετηρία αυτή, ο Φουκουγιάμα θεώρησε πως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ήταν μια κομβική εξέλιξη τεράστιας εμβέλειας: η απόλυτη επικράτηση σε παγκόσμια κλίμακα της φιλελεύθερης δημοκρατίας ως συστήματος αξιών και θεσμών. Η επικράτηση αυτή εδράζεται πάνω σε δύο κριτήρια: αφενός στη μετατροπή του φιλελευθερισμού σε αυτονόητο σχεδόν αξιακό σύστημα και αφετέρου στην ανυπαρξία ενός αξιόπιστου αντίπαλου οράματος. Αν όμως αυτές οι δύο διαστάσεις ίσχυαν το 1990, τι ισχύ διατηρούν σήμερα;
Είναι σταθερά επαναλαμβανόμενος και κοινότοπος ο ισχυρισμός πως το ιδεολογικό-πολιτικό σύστημα που επικράτησε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έχει φθάσει στα όριά του – για να το πω διαφορετικά, πως τα ψωμιά του φιλελευθερισμού είναι μετρημένα, αν δεν έχουν φαγωθεί ήδη εντελώς. Τα αίτια στα οποία παραπέμπουν οι κριτικοί του Φουκουγιάμα είναι ποικίλα: από τις τρομοκρατικές επιθέσεις του 2001 και την επακόλουθη αναταραχή στη Μέση Ανατολή ώς την εμφάνιση νέων εθνικισμών και λαϊκισμών, την άνοδο της Κίνας και την κλιματική αλλαγή.
Μολονότι οι προκλήσεις αυτές είναι πραγματικές, το ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσουμε είναι αν ισοδυναμούν με το τέλος του φιλελευθερισμού. Η απάντηση είναι σαφέστατα αρνητική.
Αν εξετάσουμε τους πολιτικούς θεσμούς, θα διαπιστώσουμε πως παρά τη συζήτηση περί δημοκρατικής υποχώρησης, τα δημοκρατικά καθεστώτα στις ποικίλες τους μορφές έχουν εξαπλωθεί ραγδαία. Τα αυταρχικά καθεστώτα δεν έχουν πάψει να συρρικνώνονται και το κυριότερο είναι πως τα περισσότερα αναγκάζονται να μεταχειρίζονται μια ψευδο-δημοκρατική ρητορική για να νομιμοποιηθούν. Οργανώνουν εκλογές και κάνουν λόγο για ελευθερίες. Απουσιάζει δηλαδή από αυτά μια αυθύπαρκτη ιδεολογική νομιμοποίηση. Το ίδιο ισχύει για το καπιταλιστικό σύστημα και τις αξίες που διέπουν την καθημερινή ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Η πρωτοφανής ανάπτυξη μιας αριθμητικά τεράστιας μεσαίας τάξης στην Ασία συνοδεύεται από την αντίστοιχη εμπέδωση αξιών που αναφέρονται στην ανέλιξη του ατόμου διαμέσου της οικονομικής επιτυχίας.
Η κριτική στον καπιταλισμό έχει πλέον πάρει τη μορφή του μετριασμού κάποιων πτυχών του, όχι της αντικατάστασής του με κάποιο άλλο οικονομικό σύστημα. Οσο για τις ιδεολογίες, το μόνο αντίπαλο δόγμα με κάποια ευρύτερη στήριξη είναι ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός, που όμως παραμένει ένα εξαιρετικά μειοψηφικό ρεύμα στο εσωτερικό του μουσουλμανικού κόσμου. Παρά την αυξανόμενη οικονομική της δύναμη και τον αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησής της, η Κίνα έχει αποτύχει να αρθρώσει ένα διαφορετικό ιδεολογικό δόγμα, καθώς η αναπαλαίωση του κομφουκιανισμού που επιχείρησε απέτυχε. Το ίδιο ισχύει και με τους διάφορους εθνικισμούς που εξ ορισμού δεν μπορούν να εξαχθούν εκτός των συνόρων των χωρών όπου ανθούν.
Τριάντα λοιπόν χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η διαπίστωση του Φουκουγιάμα εξακολουθεί να ισχύει: το φιλελεύθερο σύστημα εξακολουθεί να παίζει σε γήπεδο δίχως αντίπαλο.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.