Δεν είναι απλώς το μοναδικό δημόσιο ερευνητικό κέντρο για την κοινωνική έρευνα στη χώρα μας, ο εθνικός κοινωνικός παλμογράφος μας, είναι, 60 χρόνια τώρα, βασικός κόμβος διάχυσης της γνώσης, ένα μεγάλο σχολείο για νέους κοινωνιολόγους, ο φορέας τεκμηρίωσης κρίσιμων κοινωνικών πολιτικών. «Ερευνητές του κέντρου επεξεργάστηκαν και πρότειναν την πολιτική του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, το οποίο εφαρμόστηκε πιλοτικά σε οκτώ δήμους, έγινε νόμος του κράτους το 2014 και σήμερα αποτελεί ένα αυτονόητο μέτρο», σημειώνει στην «Κ» ο διευθυντής και πρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), καθηγητής Νίκος Δεμερτζής. «Εν πολλοίς, δημιούργημα του ΕΚΚΕ ήταν ο ν. 4019/2011 για την Κοινωνική Οικονομία και την Κοινωνική Επιχειρηματικότητα που έχει βοηθήσει ευάλωτες κοινωνικές ομάδες να εισέλθουν στην αγορά εργασίας σε περίοδο κρίσης. Εχοντας διενεργήσει πληθώρα ερευνών για το μεταναστευτικό/προσφυγικό, μέσω ειδικού προγράμματος που χρηματοδότησε το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ενταξης Υπηκόων Τρίτων Χωρών στην Ελλάδα, το ΕΚΚΕ πρόβαλε σε πολλές πόλεις τον θεσμό των Συμβουλίων Ενταξης Μεταναστών και αποτίμησε την εφαρμογή του. Με εμπειρία δεκαετιών στο δημογραφικό, πρότεινε συγκεκριμένα προϋπολογισμένα βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα μέτρα, όπως και τη δημιουργία ενός γραφείου δημογραφικής πολιτικής στη Βουλή», συνεχίζει ο κ. Δεμερτζής.
Το Κέντρο χρόνια τώρα λειτουργεί «ως σύμβουλος της πολιτείας, της Βουλής, υπουργών, βουλευτών, ευρωβουλευτών, δημάρχων, περιφερειαρχών, πάνω σε θέματα που τους απασχολούν, προτείνοντας λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα, αλλά αυτό συνήθως γίνεται όχι οργανωμένα. Τα τελευταία έξι χρόνια καταβάλλεται προσπάθεια να συνυπογραφούν προγραμματικές συμφωνίες μεταξύ ΕΚΚΕ και φορέων της πολιτείας, π.χ. υπουργεία, ώστε αυτό να λειτουργεί ως θεσμοθετημένος επίσημος σύμβουλος για τη χάραξη τεκμηριωμένων πολιτικών. Το Κέντρο έχει την τεχνογνωσία και το ανθρώπινο δυναμικό και προσφέρει την υπηρεσία αυτή αφιλοκερδώς. Τέτοιες συμφωνίες προς το παρόν έχουν συναφθεί μόνο με δήμους, Περιφέρειες, φορείς της κοινωνίας πολιτών. Θα μπορούσε, αν και η Βουλή το θελήσει, να υπάρξει ρύθμιση ώστε το ΕΚΚΕ να συμμετέχει επίσημα στις νομοπαρασκευαστικές διαδικασίες αναφορικά με τις κοινωνικές επιπτώσεις επιμέρους μέτρων πολιτικής», αναφέρει ο ίδιος.
Το Κέντρο ιδρύθηκε το 1959 υπό την αιγίδα της UNESCO, με την επωνυμία Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Αθηνών, σε μία εποχή ανασυγκρότησης της χώρας, μετά τον Πόλεμο και τον εμφύλιο, όταν συντελούνταν ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές, συγκέντρωση πληθυσμού στα αστικά κέντρα, ανοικοδόμηση, μετανάστευση. Με την πάροδο των ετών μετονομάστηκε σε Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, στη συνέχεια απέκτησε Οργανισμό και κανονισμό λειτουργίας και παρήγαγε ένα μεγάλο αριθμό έργων, πρωτοποριακές μελέτες για όλα τα μεγάλα κοινωνικά ζητήματα. «Το ΕΚΚΕ καλλιεργούσε την κοινωνιολογική έρευνα και την κοινωνική επιστήμη πολλές δεκαετίες πριν ιδρυθούν τμήματα κοινωνιολογίας και πολιτικής επιστήμης στα πανεπιστήμια της χώρας. Από το 1959 έως τα μέσα της δεκαετίας του ’80, ήταν ο μόνος φορέας που διεκπεραίωνε κοινωνική έρευνα στη χώρα, και άρχισε να αξιολογείται από εξωτερικούς κριτές, αρκετά χρόνια πριν εισαχθεί η αξιολόγηση στα ΑΕΙ», εξηγεί ο κ. Δεμερτζής. «Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, και με τις χρηματοδοτήσεις από τα ευρωπαϊκά προγράμματα, το ΕΚΚΕ αναπτύχθηκε περαιτέρω, διεθνοποιήθηκε και δημιούργησε ένα μεγάλο απόθεμα ερευνητικών αποτελεσμάτων σε όλα σχεδόν τα πεδία των κοινωνικών επιστημών, εκπαιδεύοντας επιστήμονες και ερευνητές. Ηταν γι’ αυτούς το μοναδικό κέντρο αναφοράς. Από το 2011, με την κρίση και τον μηδενισμό των δημόσιων επενδύσεων για την έρευνα –ο προϋπολογισμός μας καλύπτει μόνο μισθοδοσία και ενοίκιο– άρχισε η συρρίκνωση. Η κοινωνική έρευνα δεν παράγει εμπορεύσιμα προϊόντα, προσφέρει όμως άυλες υπηρεσίες. Και μολονότι οι ερευνητές μας έκαναν την κρίση ευκαιρία και εξασφαλίζουν όλο και περισσότερα κονδύλια από εξωτερικές, ευρωπαϊκές, χρηματοδοτήσεις, το μόνιμο προσωπικό μειώνεται σταθερά. Περιορισμένο το νέο αίμα, λείπει η κρίσιμη μάζα νέων ερευνητών που θα διατηρήσει την εμπροσθοβαρή πορεία του Κέντρου», συμπληρώνει.
Το ΕΚΚΕ έχει να επιδείξει εμβληματικά έργα. Σταθμός για τα ελληνικά ερευνητικά δεδομένα, ήταν στη δεκαετία του ’80 «η πρώτη μεγάλη έρευνα για τη φτώχεια και τις κοινωνικές ανισότητες, υπό την καθοδήγηση του αείμνηστου καθηγητή μου, Σάκη Καράγιωργα. Σε αυτή την έρευνα είχαν θητεύσει πολλοί νέοι ερευνητές που στη συνέχεια στελέχωσαν το ΕΚΚΕ και άλλους Οργανισμούς. Τομή στην πολιτική κοινωνιολογία της χώρας ήταν η έρευνα του 1985 για την πολιτική κουλτούρα των χωρών της νότιας Ευρώπης. Ηταν η πρώτη συστηματική έρευνα του είδους και κατέγραφε τις στάσεις και τις απόψεις των Ελλήνων για τα κόμματα, την τοποθέτησή τους στη Δεξιά ή στην Αριστερά, τον τρόπο που κατανοούσαν την πολιτική κ.ά. Σημαντική ήταν η συμμετοχή της χώρας διά του ΕΚΚΕ στους πέντε πρώτους γύρους της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Ερευνας, της ευρωπαϊκής ερευνητικής υποδομής με το μεγαλύτερο αποτύπωμα (η χώρα μας συμμετείχε από το 2000 έως το 2011 και ευελπιστεί να ενταχθεί ξανά σε έναν από τους επόμενους γύρους). Οπως και η συμμετοχή διά του ΕΚΚΕ στην Παγκόσμια Ερευνα Αξιών, που χρηματοδοτήθηκε από τη διαΝΕΟσις. Εμβληματικά είναι επίσης τα πορτρέτα που σκιαγράφησε το ΕΚΚΕ, το Κοινωνικό και το Πολιτικό Πορτρέτο της Ελλάδας. Ολες αυτές είναι έρευνες βάθους, στις οποίες ανατρέχουν ερευνητές, εταιρείες δημοσκοπήσεων κ.ά., είναι μεγάλες έρευνες αναφοράς», αναφέρει ο κ. Δεμερτζής.
Εργαστήρια, εφαρμογές, πλατφόρμες
Στο εσωτερικό του κέντρου έχουν αναπτυχθεί πολλές ερευνητικές υποδομές. Το Web Lab, εργαστήριο ερευνών για το φύλο, την εγκληματικότητα, τις δημόσιες πολιτικές, την κοινωνική συνοχή. Παρατηρητήρια για την καταπολέμηση των διακρίσεων, την Κοινωνική Οικονομία, τις Ιαματικές Πηγές.
Μια εφαρμογή που αναπτύχθηκε από το ΕΚΚΕ και την ΕΛΣΤΑΤ, που χαρτογραφεί τα δεδομένα των εθνικών απογραφών, και μια πλατφόρμα (socioscope) που αναλύει οπτικά τα κοινωνικά δεδομένα. Ακόμη, «το ΕΚΚΕ αποτελεί, μέσω του εθνικού ερευνητικού δικτύου Social Data Network, αναπόσπαστο μέρος του Consortium of European Social Data Archive· είναι ό,τι καλύτερο διαθέτει η Ευρώπη στην αρχειοθέτηση, διαχείριση και διάχυση κοινωνικών δεδομένων.
Το Social Data Network είναι μια ερευνητική υποδομή όπου φιλοξενούνται πιστοποιημένες με πολύ αυστηρές διαδικασίες, κοινές στην Ε.Ε., κοινωνικές και πολιτικές έρευνες που έχουν διενεργηθεί στη χώρα από όλα τα ερευνητικά κέντρα και τα πανεπιστήμια. Επίσης, το ΕΚΚΕ συμμετέχει στο World Internet Project, το παγκόσμιο κονσόρτσιουμ μελετών για τις επιδράσεις και τη διείσδυση του Διαδικτύου», λέει ο κ. Δεμερτζής. Το κέντρο εκδίδει βιβλία από το 1962, ορισμένα από τα οποία αποτελούν διδακτική ύλη σε ΑΕΙ, και από το 2015 εκδίδει ψηφιακές επιστημονικές μονογραφίες, ανοιχτές στο κοινό. Διαθέτει μία από τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες κοινωνικών επιστημών της χώρας, με 40.000 τίτλους βιβλίων, εκατοντάδες τίτλους έντυπων περιοδικών και ηλεκτρονική πρόσβαση σε 15.000 τίτλους ηλεκτρονικών περιοδικών. Εκδίδει από το 1969 την Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, το μακροβιότερο περιοδικό κοινωνικών επιστημών, με ελεύθερη ηλεκτρονική πρόσβαση σε όλα τα άρθρα.
Πολλές οι αλλαγές στην κοινωνική έρευνα. Ανοιχτοί διεθνοποιημένοι ορίζοντες, «αλλά και έρευνες προσαρμοσμένες στις επιταγές των projects. Aκολουθούμε πλέον τα κελεύσματα των φορέων χρηματοδότησης, τις δικές τους προτεραιότητες, δεν εφαρμόζουμε μια εθνική τοπική πολιτική προσαρμοσμένη σε ειδικές δικές μας ανάγκες. Και έχουμε να διαχειριστούμε μια τεράστια γραφειοκρατία. Αναγκαίες μεν η διαφάνεια και η λογοδοσία, πλην όμως επιβάλλονται περίπλοκες λογιστικές διαδικασίες όσον αφορά την παρακολούθηση του οικονομικού και φυσικού αντικειμένου των έργων, με αποτέλεσμα οι επιστημονικοί υπεύθυνοι να είναι περισσότερο διαχειριστές παρά επικεφαλής ερευνητές», καταλήγει ο κ. Δεμερτζής.
Αύριο το ΕΚΚΕ, με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων λειτουργίας του, διοργανώνει ημερίδα στην Αθήνα που θα πραγματοποιηθεί στο Αμφιθέατρο Αργυριάδη στο κεντρικό κτίριο ΕΚΠΑ, Πανεπιστημίου 30. Θα συμμετάσχουν εκτός από ερευνητές του Κέντρου, καθηγητές Πανεπιστημίου, πρώην πρόεδροι και διευθυντές του ΕΚΚΕ, προσωπικότητες από τον χώρο των Κοινωνικών Επιστημών.
Πρόσωπα στο τιμόνι του ΕΚΚΕ από το 1959 έως σήμερα
Ο καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ιωάννης Περιστιάνης ήταν ο πρώτος διευθυντής του ΕΚΚΕ (1959). Τα χρόνια μέχρι τη δικτατορία, τη διεύθυνση του κέντρου άσκησαν οι Μιχάλης Γούτος, Στρατής Ανδρεάδης, Μιχάλης Κατσάρος. Πρώτος διευθυντής του ΕΚΚΕ στα μεταπολιτευτικά χρόνια (1974-1981) χρημάτισε ο πανεπιστημιακός και πολιτικός Βασίλης Φίλιας, που υπήρξε και ο ιδρυτής του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Τον διαδέχθηκε στη διεύθυνση του ΕΚΚΕ (1981-1989) ο πανεπιστημιακός και πολιτικός Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Παρισιού και στη συνέχεια του ΕΚΠΑ. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς επανήλθε στο ΕΚΚΕ ως πρόεδρος του Δ.Σ. του, από το 1993 έως το 1996. Στο μεσοδιάστημα, αναπληρωτής διευθυντής του ΕΚΚΕ ανάλαβε ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Βερολίνου και του Παντείου Ηλίας Κατσούλης. Στη θέση του διευθυντή του κέντρου βρέθηκε από το 1993 έως το 1995 ο καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και στο ΕΚΠΑ Παύλος Σούρλας. Από το 1995 έως το 1998 τη διεύθυνση του ΕΚΚΕ ανέλαβε ο ακαδημαϊκός, πρώτος Συνήγορος του Πολίτη και πρώτος Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ Νικηφόρος Διαμαντούρος. Ακολούθησαν (1999-2002) η ομότιμη, σήμερα, καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ Ελίζα Παναγιωτάτου και ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ Χρήστος Λυριντζής (2003-2005). Ο Γιάννης Υφαντόπουλος, καθηγητής Κοινωνικής Πολιτικής και Διοίκησης του ΕΚΠΑ, ανέλαβε τα ηνία του ΕΚΚΕ από το 2005 έως το 2009. Τον διαδέχθηκε στη θέση του αναπληρωτή διευθυντή ο καθηγητής Κοινωνικής Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και πρώην γ.γ. Ερευνας και Τεχνολογίας Θωμάς Μαλούτας, μέχρι την ανάληψη της διεύθυνσης του κέντρου από τον καθηγητή Πολιτικής Επικοινωνίας και Πολιτικής Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ Νίκο Δεμερτζή.