Αποδεχόμενος την τιμητική πρόσκληση του καθηγητή Κέβιν Φέδερστοουν σε μια δημόσια συζήτηση στο London School of Economics με θέμα εάν η Ελλάδα μπορεί να εφαρμόσει μεταρρυθμίσεις, η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι η σύντομη απάντηση είναι «όχι». Εχουμε δει επανειλημμένως ότι η αντίσταση στις μεταρρυθμίσεις στη δημόσια διοίκηση, στην εκπαίδευση και στην κοινωνία είναι τόσο μεγάλη, που και όταν το 80% της Βουλής συναινεί σε κάτι (όπως στη μεταρρύθμιση των ΑΕΙ), οι δυνάμεις της αντίστασης, της αδράνειας υπερισχύουν. Ούτε η κρίση μπόρεσε να αλλάξει αυτήν τη νοοτροπία: Παρά τις μεταρρυθμίσεις που νομοθετήθηκαν, ελάχιστες εφαρμόστηκαν και ακόμη λιγότερες είχαν θετικό, απτό αποτέλεσμα. Ομως, όσο εξέταζα το θέμα σε βάθος χρόνου, κατάλαβα ότι εάν μετέθετα το πλαίσιο της συζήτησης από το σήμερα σε έναν ευρύτερο χρονικό ορίζοντα, μου επιτρεπόταν κάποια αισιοδοξία· μπορεί η Ελλάδα να φαίνεται ότι μονίμως αντιστέκεται στις αλλαγές, αλλά η αλήθεια είναι ότι βρίσκεται σε μια αέναη διαδικασία μεταρρύθμισης. Παρά την απώλεια του δανεικού πλούτου περασμένων δεκαετιών, η Ελλάδα σήμερα δεν είναι η Ελλάδα του 1974 ούτε του 1981. Μπορεί να κάνουμε δύο βήματα πίσω για κάθε ένα μπρος, αλλά όλο και κάτι μένει, κάτι που θα είναι χρήσιμο αύριο αν όχι σήμερα.
Η μεγάλη ελπίδα είναι οι νέοι. Οχι μόνον επειδή διαθέτουν γνώσεις και φρέσκα μυαλά, αλλά επειδή δεν γνώρισαν τις υπερβολές του εύκολου πλούτου, ούτε είχαν την πολυτέλεια να σπαταλούν την ενέργειά τους σε στείρες ιδεολογίες· αντιμετωπίζουν την κοινωνία, την οικονομία και την πολιτική όπως είναι, όχι όπως ήταν, ούτε όπως θα ήθελαν να είναι. Και για όσους αναγκάζονται να αναζητήσουν το μέλλον τους αλλού, όπως και για όσους παραμένουν στην Ελλάδα και εργάζονται για αμοιβές που δεν τους επιτρέπουν να αντεπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους, οι νέοι έχουν ανάγκη από λύσεις, όχι παραμύθια.
Η πολιτική είναι υποχρεωμένη να εστιάσει σε αυτό, όχι σε διχαστικά διλήμματα, κιτρινισμό και δήθεν ιδεολογικές αψιμαχίες. Ετσι, εκτός από νέα μέτρα και θεσμούς, αδρανή μέτρα και θεσμοί που υπολειτουργούν θα κληθούν να συμβάλουν στον εκσυγχρονισμό της χώρας. Συμβολικό παράδειγμα είναι ο αντικαπνιστικός νόμος. Ενώ υπήρχε δεν εφαρμοζόταν, τώρα αρκετοί πολίτες απαιτούν την επιβολή του ώστε η κυβέρνηση να τολμάει την εφαρμογή του. Το ίδιο πρέπει να ισχύσει και σε κορυφαία ζητήματα, όπως ο εκσυγχρονισμός της δημόσιας διοίκησης, η λειτουργία της Δικαιοσύνης, ο πόλεμος κατά της διαφθοράς, η εξασφάλιση της ισότητας και της αξιοκρατίας, η προστασία της δημόσιας ασφάλειας. Σε συνδυασμό με πιο δίκαιο και αποτελεσματικό φορολογικό και ασφαλιστικό σύστημα, αυτές οι αλλαγές θα αποτελέσουν επανάσταση.
Μια επανάσταση που είναι ορατή και εφικτή, εφόσον οι πολίτες τη θέλουν. Και ολοένα περισσότεροι τη θέλουν.
Παρά τις δυσκολίες που εμφανίζονται όσον αφορά την Τουρκία, τη διεθνή οικονομία, τη μετανάστευση, την αντιπαλότητα μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και την κλιματική αλλαγή, η εσωτερική συγκυρία είναι θετική (τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα). Ο ΣΥΡΙΖΑ κληροδότησε στη Νέα Δημοκρατία αλλαγές που η ίδια δεν θα μπορούσε να πετύχει (όπως η συμφωνία των Πρεσπών), αλλά, με την ανοχή στην ανομία, με την κακή διαχείριση σε πολλούς τομείς, με την απογοήτευση για καθεστωτικές συμπεριφορές, προκάλεσε και αγανάκτηση με τα κακώς κείμενα. Αυτό βοηθάει τη σημερινή κυβέρνηση να κινείται αποφασιστικά για να εφαρμόσει μεταρρυθμίσεις· την ίδια ώρα, δεν έχει αποφύγει λάθη, υπερβολές και πρακτικές που υπονομεύουν αυτή την εικόνα. Εδώ φάνηκε η δύναμη της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική που την ανάγκασαν να κάνει πίσω. Η κριτική στα κοινωνικά δίκτυα –και από φωνές φιλικές προς την κυβέρνηση– μπορεί να ελέγξει την εξουσία.
Αυτή είναι μεγάλη και απρόσμενη μεταρρύθμιση, που εφαρμόζεται είτε οι πολιτικοί τη θέλουν είτε όχι. Αποδεικνύει ότι η Ελλάδα μεταρρυθμίζεται συνεχώς – όταν η ανάγκη για αλλαγές και η ανοχή των πολιτών συνδυάζονται με νέες ιδέες, νέες τεχνολογίες και πολιτική αποφασιστικότητα.