Το ερώτημα του τίτλου είναι ζόρικο. Δεν μπορεί να απαντηθεί παρά μόνο αν προηγηθούν καθαρές απαντήσεις σε δύο επιμέρους ερωτήματα: Τι εννοούμε λέγοντας «κρίση»; Και πότε μπορούμε βάσιμα να θεωρήσουμε ότι μια κρίση έχει πια τελειώσει;
Προφανώς, όταν κουβεντιάζουμε μεταξύ μας για την κρίση, δεν αναφερόμαστε σε μεμονωμένα και απρόβλεπτα γεγονότα, με καταστροφικές ίσως συνέπειες, που όμως αφορούν εμάς τους ίδιους, την οικογένειά μας ή την πόλη μας. Αν αρρωστήσω, αν η οικογενειακή επιχείρηση πέσει έξω ή αν η πόλη όπου ζω πλημμύρισε μετά την καταιγίδα, πρόκειται για κρίσεις που αφορούν από ελάχιστους έως σχετικά λίγους ανθρώπους και που, συνήθως, ξεπερνιούνται σχετικά γρήγορα.
Η «κρίση», λοιπόν, για την οποία μιλάμε, περιλαμβάνει μια σειρά κρίσιμων πολιτικών γεγονότων που εκτυλίσσονται αλληλοδιαδόχως και επηρεάζουν αρνητικά ολόκληρο το έθνος. Μιλάμε, δηλαδή, για μακροχρόνιες σπείρες συνεχόμενων κρίσεων που δημιουργούν στο σύνολο της κοινωνίας αφενός ένα γενικευμένο αίσθημα απόγνωσης και αφετέρου την έντονη ανάγκη για επείγουσα ριζική αλλαγή.
Πότε, και πώς, τελειώνουν τέτοιες σπειροειδείς κρίσεις; Η απάντηση είναι ότι τελειώνουν όταν το παλιό πεθαίνει οριστικά, ενώ, στη θέση του, κάτι νέο και υγιές έχει ήδη γεννηθεί.
Πάρτε για παράδειγμα την πολιτική κρίση που ξεκίνησε στην Ελλάδα αμέσως μετά τις εκλογές του 1961. Μέσα σε ένα κλίμα έντονης πολιτικής πόλωσης και κατηγοριών για εκλογές βίας και νοθείας, η χώρα οδηγήθηκε σε παρατεταμένη περίοδο αναταραχών και κυβερνητικής αστάθειας. Το αποτέλεσμα ήταν η βαθιά απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος, πράγμα που με τη σειρά του οδήγησε στη στρατιωτική δικτατορία, με τραγική κατάληξη το ελληνικό πραξικόπημα στην Κύπρο, την τουρκική εισβολή στο νησί, τη διχοτόμησή του και, παρευθύς, την πτώση της χούντας.
Αμέσως τότε, όμως, η νέα κυβέρνηση κατόρθωσε να βάλει τη χώρα σε έναν αγαθό πολιτικό κύκλο: Αποκατέστησε τη δημοκρατία και την κοινοβουλευτική νομιμότητα, κατήργησε τη βασιλεία, έστειλε τον Στρατό πίσω στους στρατώνες και τους πρωτεργάτες της χούντας στη φυλακή.
Συνέταξε νέο Σύνταγμα και ξεκίνησε την εργώδη προσπάθεια ένταξης της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Το παλιό είχε πεθάνει και, σχεδόν ταυτόχρονα, το νέο είχε γεννηθεί. Η σπείρα των κρίσεων που ξεκίνησε το ’61 και διήρκεσε 13 ολόκληρα χρόνια είχε πλέον τερματιστεί.
Μόνο που τα πράγματα δεν συμβαίνουν πάντα με τόσο ξεκάθαρο τρόπο. Συχνά σε περιόδους μακροχρόνιων κρίσεων, ακόμη κι όταν το νέο έχει ξεπροβάλει, το παλιό εξακολουθεί να επιβιώνει απειλητικά. Κι έτσι επιστρέφουμε στο αρχικό ερώτημα για το είδος της κρίσης που ταλανίζει τη χώρα. Για τι ακριβώς πράγμα μιλάμε;
Προφανώς, η πρόσφατη κρίση ήταν οικονομικής φύσης, αφού στα χρόνια της χάθηκε μεγάλο μέρος του ΑΕΠ της χώρας. Αλλά κυρίως ήταν –και συνεχίζει να είναι– μια βαθιά θεσμική και πολιτική κρίση, οι απαρχές της οποίας βρίσκονται στον λαϊκισμό που ευδοκίμησε κατά την πρώιμη μεταπολίτευση. Ακόμη, λοιπόν, κι αν η οικονομία έχει μπει σε πορεία (αργής αλλά αβέβαιης) ανάπτυξης, η χώρα θα παραμένει ευάλωτη σε πολιτικές κρίσεις εφόσον ο λαϊκισμός, που υπήρξε η γενεσιουργός αιτία της πρόσφατης εθνικής μας περιπέτειας, δεν ηττηθεί, πέρα από την κάλπη, και στην ευρύτερη πολιτική αρένα.
Πέρα από πολλές περισπούδαστες αλλά φλύαρες αναλύσεις του φαινομένου, λαϊκισμός είναι, πολύ απλά, η αποθέωση από την πολιτική εξουσία ενός μέρους της κοινωνίας εις βάρος τόσο του υπόλοιπου λαού όσο και –κυρίως– των θεσμών της πολιτείας. Είναι επικίνδυνος για τρεις αλληλένδετες βλάβες που προκαλεί στη δημοκρατία.
Πρώτον, διαιρεί το κοινωνικό σώμα. Τα καφενεία της επικράτειας διαχωρίζονται σε «πράσινα» και «μπλε», οι πολίτες σε «δυνάμεις του φωτός» και «δυνάμεις του σκότους», οι ψηφοφόροι σε «εμάς» και σε «αυτούς».
Δεύτερον, ο λαϊκισμός συντηρεί την πολιτική πόλωση, αφού χωρίς αυτήν ο ίδιος είναι αδύνατον να συντηρηθεί. Κόμματα και πολιτικές ηγεσίες, οργανωμένα συμφέροντα, εθνικιστικές και παρακρατικές οργανώσεις, τρομοκράτες, αναρχικοί, νεοναζί μπορούν έτσι να ενεργούν στο όνομα του «λαού» (τους), με τεράστια ζημιά για τους θεσμούς.
Τρίτον, ο λαϊκισμός θέτει τη «λαϊκή βούληση» πάνω από την έννομη τάξη και το Σύνταγμα. Αυτό ασφαλώς βλάπτει τα δικαιώματα κοινωνικών μειονοτήτων και εντέλει καταλήγει στη λεγόμενη «τυραννία της πλειοψηφίας».
Κοντολογίς, στον βαθμό που, εξαιτίας του λαϊκισμού, η κοινωνία μας παραμένει διαιρεμένη σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα, καθένα από τα οποία ζητεί την πλήρη ικανοποίηση των δικών του συμφερόντων εις βάρος του κοινωνικού συνόλου και προς ζημία των θεσμών, η κρίση θα παραμείνει σοβούσα.
Στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, ο λαϊκισμός έχει μακρύ και πλούσιο παρελθόν, και είναι πλέον δύσκολο να ξεριζωθεί. Σε προηγούμενες δεκαετίες δόθηκαν αρκετές μάχες εναντίον του, που όμως δεν τελεσφόρησαν. Η φιλελεύθερη κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη ηττήθηκε πρώτη, τόσο εξαιτίας της λαϊκιστικής αντιπολίτευσης του ΠΑΣΟΚ όσο και της εσωτερικής φθοράς που υπέστη από τη λεγόμενη «λαϊκή Δεξιά». Οι μεταρρυθμιστικές κυβερνήσεις του Κώστα Σημίτη επίσης έπεσαν θύματα του «βαθέος ΠΑΣΟΚ», που συνέχισε αμετανόητο να επιδίδεται σε σκάνδαλα και όργιο διαφθοράς. Οι δε Γιώργος Παπανδρέου και Αντώνης Σαμαράς εγκατέλειψαν τη λαϊκιστική ρητορεία όταν ήδη ήταν πολύ αργά για τη χώρα και το μόνο που απέμενε στο φιλελεύθερο στρατόπεδο, το οποίο εκόντες άκοντες κλήθηκαν να εκπροσωπήσουν, ήταν μικρές μάχες οπισθοφυλακής. Κατόπιν, ο λαϊκισμός ξαναβρέθηκε στο γκουβέρνο.
Κι έτσι φτάνουμε στο σήμερα: ο λαϊκισμός έχει μεν χάσει την εξουσία αλλά ακόμη δεν έχει πεθάνει. Κάτι νέο έχει εμφανιστεί, το οποίο προξενεί μεν αισιοδοξία αλλά όχι και αίσθημα σταθερής ασφάλειας για το μέλλον. Ο Αντόνιο Γκράμσι είχε πει ότι, στο μεσοδιάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στον αργό θάνατο του παλιού και στην επίπονη γέννα του νέου, πολλά δυσάρεστα μπορεί να συμβούν. Μακάρι αυτά να μείνουν μακριά από εμάς!
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Διατηρεί το μπλογκ www.pappaspopulism.com.