PATRICK BOUCHERON
Λεονάρντο και Μακιαβέλι
μτφρ.: Ρίκα Μπενβενίστε
επιμέλεια: Αννα Μαραγκάκη
εκδ. Πόλις, σελ. 278
Η γνωριμία του Λεονάρντο ντα Βίντσι με τον Νικολό Μακιαβέλι στην αυλή του δούκα Καίσαρα Βοργία (γιου του διαβόητου Πάπα Βοργία, Αλέξανδρου ΣΤ΄) στο Ουρμπίνο της Κεντρικής Ιταλίας, μεταξύ 1502 και 1503, φαίνεται σαν να μην έγινε ποτέ. Οι δύο ιστορικές προσωπικότητες της Αναγέννησης δεν αναφέρονται ονομαστικά ο ένας στον άλλον στα προσωπικά τους γραπτά. Παρ’ όλα αυτά, συσσωρευμένες ενδείξεις από διασωθέντα τεκμήρια οδηγούν κάποιους ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι ο Λεονάρντο και ο Μακιαβέλι διασταυρώθηκαν και συνομίλησαν δρώντας καταλυτικά στα τεκταινόμενα εκείνης της εποχής.
Η ρηξικέλευθη μελέτη του Πατρίκ Μπουσερόν, καθηγητή μεσαιωνικής ιστορίας του Κολεγίου της Γαλλίας, δείχνει ότι η ιστορία δεν προκύπτει μόνο από μια στέρεη, σχολαστική σύνθεση καταγεγραμμένων γεγονότων, αλλά και από την ψυχογραφία των προσωπικοτήτων που πλαισιώνει τα γεγονότα αυτά. Ο μεγαλοφυής Λεονάρντο και ο θεωρητικός της πολιτικής διπλωματίας Μακιαβέλι δρουν όπως οι χαρακτήρες ενός δραματουργικού σκηνικού. Ενα μείγμα μυθοπλαστικού και πραγματικού υλικού αφήγησης παρεμβαίνει στον ρου της επίσημης ιστοριογραφίας, αναπλάθοντας την πολύπλευρη, συναρπαστική εικόνα ενός μυστικού διαλόγου.
Η ρηξικέλευθη μελέτη του Πατρίκ Μπουσερόν, καθηγητή μεσαιωνικής ιστορίας του Κολεγίου της Γαλλίας, κυκλοφορεί και στην Ελλάδα.
Στην αυλή του Καίσαρα Βοργία βρίσκεται ο Μακιαβέλι ως απεσταλμένος γραμματέας του Συμβουλίου της Φλωρεντίας. Ο Καίσαρας εκτιμά τον Μακιαβέλι για τις γνώσεις του, οι οποίες απορρέουν από τα αναγεννησιακά πρότυπα των ένδοξων στρατηγών της αρχαιότητας που ύμνησε ο Τίτος Λίβιος. Ο Μακιαβέλι γίνεται σύμβουλός του και ταυτόχρονα ο ανταποκριτής των κινήσεών του προς τη Σινιορία της Φλωρεντίας. Η Σινιορία, κυβερνητικό συμβούλιο των αρχόντων της Φλωρεντίας, έχει συνάψει μια κοντότα (condotta), ένα συμβόλαιο για 36.000 δουκάτα με τον Καίσαρα για να βρεθεί υπό την προστασία του. Ο κατακτητής-κοντοτιέρος και επικεφαλής του μισθοφορικού του στρατού («επιχειρηματίας πολέμου») Καίσαρας θα αποτελέσει έμπνευση για τον «Ηγεμόνα». Αυτό το σύγγραμμα magnum opus του Μακιαβέλι αφουγκράζεται το τέμπο της φιλοδοξίας του νεαρού Βοργία, που εκφράζει τον ρυθμό των νέων απαιτήσεων της εποχής.
Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι διασχίζει τους δρόμους της Κεντρικής Ιταλίας στην υπηρεσία του Καίσαρα Βοργία. Σήμερα, στη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου της Γαλλίας, φυλάσσεται ένα τσόχινο μικρό χειρόγραφο σημειωματάριο του Λεονάρντο, που αποτελεί τεκμήριο από τα ταξίδια του στη Ρομάνια. Εκεί, φαίνονται οι σταθμοί της διαδρομής του, καθώς σχεδιάζει χάρτες, επιθεωρεί φρούρια, επισκέπτεται πύργους και ζωγραφίζει ακατάπαυστα. Η χαρτογραφική του εργασία έχει άμεση στρατιωτική χρησιμότητα για τον προστάτη του Καίσαρα Βοργία. Εκείνη τη χρονική στιγμή, ο Μακιαβέλι, εντυπωσιασμένος, αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Καίσαρα έναν δεξιοτέχνη στρατιωτικό που κατέχει την τέχνη της απόκρυψης καλά.
Καθώς ο διπλωμάτης Μακιαβέλι παρακολουθεί με αδημονία τις επόμενες κινήσεις του Καίσαρα, ο Λεονάρντο σχεδιάζει τον «χάρτη της Ιμολας», μια εικόνα της οχυρωμένης πόλης και των περιχώρων της από ψηλά, συνδυάζοντας τη χαρτογραφική τεχνική του γωνιόμετρου με τη φαντασία του. Στην άκρη της απόλυτα μαθηματικοποιημένης αναπαράστασης του στρατιωτικού χάρτη της πόλης, ο Λεονάρντο ζωγραφίζει έναν ορμητικό ποταμό. Ενα υδάτινο ρεύμα ελίσσεται στο νότιο τμήμα του χάρτη. Η μανία του ποταμού που απειλεί και ανατρέπει εκφράζει τη φιλοσοφία που βρίσκεται πίσω από τη δύναμη του ηγεμόνα. Η βίαιη ορμή του πρέπει να περιοριστεί μέσα από τη δημιουργική ιδιοφυΐα ενός μηχανικού.
Ο Λεονάρντο και ο Μακιαβέλι συνομιλούν. Ο ποταμός, η μοίρα, ο πόλεμος, η εξουσία είναι έννοιες μεταφορικές για τον τρόπο που η διάνοιά τους αντιλαμβάνεται τον ρυθμό του κόσμου. Οταν ο Λεονάρντο μελετά την εκτροπή των υδάτων του ποταμού Αρνου, ο Μακιαβέλι υπερασπίζεται στο φλωρεντινό Συμβούλιο την έγκριση αυτού του εγχειρήματος. Ομως, τίποτα δεν αποδεικνύει στην αλληλογραφία του Μακιαβέλι την ενεργό συμμετοχή του Λεονάρντο στην υλοποίηση του έργου.
«Ενα συμβάν της σκέψης»
Ο Λεονάρντο ζωγραφίζει τον Καίσαρα Βοργία εν κινήσει «όχι μετωπικά, ούτε προφίλ, ούτε στραμμένο κατά τρία τέταρτα, αλλά στριφογυρίζοντας ο ίδιος γύρω του» σαν να παρασύρεται από την παλίρροια. Τόσο για τον Μακιαβέλι όσο και για τον Λεονάρντο, ο Καίσαρας είναι «ένα συμβάν της σκέψης, μια καινοτόμος εμπειρία που προκαλεί αίσθηση». Ο Πατρίκ Μπουσερόν επιτυγχάνει να μεταφέρει απόηχους των κοινών ιδεών που προέκυψαν από τη συναρμογή βουβών συζητήσεων μεταξύ των δύο συγχρόνων, διεκδικώντας την προσοχή μας. Πεντακόσια χρόνια μετά τον θάνατο του Λεονάρντο, οραματιστή τεχνουργού που συμβάδισε με τον «Ηγεμόνα» εν τη γενέσει του.