Την πρώτη μέρα του ταξιδιού μου στη Μάλτα, πριν από πολλά χρόνια, ο σερβιτόρος στο καφέ είχε διάθεση για κουβέντα. «Οι πολιτικοί εδώ “τα πιάνουν”», μου είπε, «θεός τους είναι το χρήμα». Ημουν έτοιμος να ξεστομίσω «σιγά τα νέα, ξέρεις από πού έρχομαι;» αλλά προτίμησα να παριστάνω τον έκπληκτο, ρωτώντας πώς τα ξέρει όλα αυτά. Η Μάλτα είναι πολύ μικρό πράγμα, απάντησε αφοπλιστικά.
Είναι κοινό μυστικό, δεκαετίες τώρα, πως η διαφθορά βρίσκεται στον πυρήνα των προβλημάτων της Μάλτας. Η δολοφονία της δημοσιογράφου Ντάφνι Καρουάνα Γκαλίσια τον Οκτώβριο του 2017 ξεχείλισε το ποτήρι. Η δημοσιογράφος διεξήγαγε έρευνες για το «μαύρο» χρήμα και την κυβερνητική συνενοχή σε αυτό. Οι αποκαλύψεις της και στη συνέχεια οι ομολογίες εμπλεκομένων στη δολοφονία της προσώπων οδήγησαν σε βαθιά πολιτική κρίση τη χώρα.
Τη δολοφονία της Καρουάνα ακολούθησε αυτή του Σλοβάκου δημοσιογράφου Γιαν Κούσιακ, τον Φεβρουάριο του 2018. Kι εκεί ο δημοσιογράφος ερευνούσε υποθέσεις φορολογικής απάτης επιχειρηματιών υπό την προστασία προσώπων της κυβέρνησης της Σλοβακίας.
Αν, ευτυχώς, οι δολοφονίες δημοσιογράφων δεν είναι σύνηθες φαινόμενο στην Ευρώπη, το πρόβλημα της διαπλοκής ανάμεσα σε μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα και κυβερνήσεις, ιδιαίτερα για θέματα φοροαποφυγής, είναι. Η κατάσταση στις πολύ μικρές χώρες της Ευρώπης έχει πάρει μορφή επιδημίας. Δυστυχώς, διαπλεκόμενες ελίτ, στο όνομα της υποτιθέμενης εθνικής κυριαρχίας και ανάπτυξης, υπονομεύουν απροκάλυπτα κάθε προσπάθεια εξεύρεσης λύσης στο ζήτημα.
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ηθικής τάξης, απειλεί την ευρωπαϊκή οικονομία στο σύνολό της. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεθνούς Διαφάνειας, στις χώρες του ΟΟΣΑ, οι απώλειες λόγω φοροαποφυγής των μεγάλων εταιρειών εκτινάχτηκαν τα τελευταία τριάντα χρόνια: από 150 δισ. δολάρια ετησίως το 1990, στα 280 δισ. το 2000 και στα 500 δισ. στις μέρες μας. Πρόκειται αναμφίβολα για εξωφρενικά ποσά.
Οι σημερινοί μεγάλοι μηχανισμοί δημιουργίας πλούτου λειτουργούν με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγουν τα εθνικά φορολογικά συστήματα. Η άναρχη παγκοσμιοποίηση σε συνδυασμό με την εμφάνιση νέων μικρών και φτωχών κρατών, που προέκυψαν από την κατάρρευση του κομμουνισμού, πολλαπλασίασε τις δυνατότητες φοροαποφυγής των μεγάλων πολυεθνικών, με το αζημίωτο βεβαίως για κάποιους.
Παλιότερα, η Ελβετία ήταν το παγκόσμιο πλυντήριο. Ξέπλενε καλύτερα, όπως είχε γράψει εύστοχα o διάσημος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, Ζαν Ζιγκλέρ («La Suisse lave plus blanc», 1990). Χρειάστηκαν πολλές και κάποιες ανορθόδοξες ενέργειες των ευρωπαϊκών και αμερικανικών κυβερνήσεων (π.χ. λίστα Φαλτσιανί) για να αρχίζει να συνεργάζεται.
Σήμερα, πολλές χώρες την ανταγωνίζονται επάξια με διάφορους τρόπους. Μόλις πριν από λίγες εβδομάδες, μικρές χώρες της Ε.Ε. εμπόδισαν την ψήφιση κανόνα που θα υποχρέωνε τις πολυεθνικές εταιρείες να δηλώνουν τα κέρδη τους σε κάθε κράτος-μέλος της Ε.Ε. χωριστά. Ετσι, θα αποκαλυπτόταν πως τεράστιες επιχειρήσεις όπως η Apple, η Facebook και η Google, δηλώνοντας ως φορολογικές έδρες χώρες με δραματικά χαμηλή, σχεδόν μηδενική φορολογία, γλιτώνουν πολλά δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Ποιες χώρες μπλόκαραν την απόφαση; Η Μάλτα, το Λουξεμβούργο, η Λετονία, η Εσθονία, η Κύπρος, η Ιρλανδία και οι περισσότεροι της αυστροουγγρικής παρέας, ευαίσθητοι στη μυρωδιά των προσφύγων αλλά όχι, απ’ ό,τι φαίνεται, του χρήματος: Αυστρία, Τσεχία, Ουγγαρία και Κροατία.
Η Ελενα Γκαιτά, της Διεθνούς Διαφάνειας, απογοητευμένη από τις εξελίξεις δήλωσε πως είναι αισχρό τα κράτη-μέλη να τοποθετούν τα συμφέροντα των μεγάλων επιχειρήσεων πάνω από αυτά των πολιτών. Είναι πράγματι εξοργιστικό, κράτη-μέλη, κάποια με πληθυσμό όσο μερικές γειτονιές της Αθήνας, να λειτουργούν ως φορολογικοί παράδεισοι πριονίζοντας την ευημερία και την κοινωνική συνοχή της ευρωπαϊκής κοινωνίας αλλά και την ίδια την ποιότητα της ευρωπαϊκής δημοκρατίας.
Οι Ελληνες έχουμε πικρή πείρα σε αυτό, ιδιαίτερα στα χρόνια της κρίσης. Μεγάλος αριθμός ελεύθερων επαγγελματιών και επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνταν και κέρδιζαν στην Ελλάδα δήλωνε έδρα στη Βουλγαρία και στην Κύπρο. Οι ίδιοι άνθρωποι, την ώρα που κυκλοφορούσαν χωρίς ντροπή στους ελληνικούς δρόμους με βουλγαρικών πινακίδων πανάκριβα αυτοκίνητα, απαιτούσαν ποιοτική ιατρική περίθαλψη από το ΕΣΥ, καλά σχολεία για τα παιδιά τους και μείωση της φορολογίας!
Σταδιακά αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τον ελέφαντα στο δωμάτιο: Αν θέλουμε η Ε.Ε. να συνεχίσει να ευημερεί πρέπει τα συμφέροντα της Ενωσης να τεθούν πάνω από τα επιμέρους συμφέροντα. Δεν είναι απλό ζήτημα, αλλά δεν είναι ακατόρθωτος στόχος. Στις ΗΠΑ χρειάστηκε πόλεμος τον 19ο αι. γι’ αυτό. Εμείς στην Ευρώπη θα το κάνουμε ειρηνικά.
Προς αυτήν την κατεύθυνση, η σύγκλιση των φορολογικών πολιτικών των κρατών-μελών είναι αναγκαίος στόχος. Γενικότερα, όπως υποστηρίζει ο Ινδός συγγραφέας Rana Dasgupta, δεν υπάρχει κανείς λόγος να δεχθούμε πως τεχνικά η διεθνής ρύθμιση είναι αδύνατη. Πρέπει να δημιουργηθούν συστήματα για την παρακολούθηση των διεθνών ροών χρήματος και να μεταφερθεί ένα μέρος αυτών σε δημόσιους διαύλους. Χωρίς αυτή τη ρύθμιση, η δημοκρατία θα γίνει περιττή.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κεράλα (Ινδία).