Με άρθρο του στην «Κ», ο Αρίστος Δοξιάδης μιλούσε προ έξι ετών για την «καταστροφή ενός θεσμού» (20.10.2013). Αναφερόταν στη φορολογική νομοθεσία της χώρας, η οποία, καθιστώντας τους διοικητές εταιρειών, ή ακόμη και τους εκκαθαριστές και τους μετόχους αυτών, υπεύθυνους για τα χρέη των εταιρειών προς το Δημόσιο, υπέσκαπτε τον θεσμό της εταιρείας, αλλά και τις αναπτυξιακές προοπτικές της χώρας. Πράγματι, κεντρική παραδοχή του δικαίου των κεφαλαιουχικών εταιρειών είναι ότι για τα χρέη της εταιρείας ευθύνεται μόνο η ίδια. Ετσι, οι επενδυτές δύνανται να γνωρίζουν εκ των προτέρων τη δυνητική τους απώλεια, σε περίπτωση που το επιχειρηματικό εγχείρημα αποτύχει.
Τις βασικές αυτές αρχές κλονίζουν οι ως άνω διατάξεις της φορολογικής νομοθεσίας, οι οποίες προστατεύουν διαχρονικά (ήδη από το 1923!) τα συμφέροντα του Δημοσίου με την ιδιότητα του δανειστή. Ο νομοθέτης, όμως, όταν νομοθετεί, δεν πρέπει να λαμβάνει υπόψη μόνο το στενό ταμειακό συμφέρον του Δημοσίου ως δανειστή, αλλά το συνολικό δημόσιο συμφέρον, επομένως και το συμφέρον διατήρησης ενός κατεξοχήν αναπτυξιακού θεσμού, όπως η εταιρεία. Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι πολλές φορές υπάρχουν καταχρηστικά φαινόμενα στην εταιρική ζωή (όπως μεταφορά πόρων της εταιρείας σε μετόχους ή συγγενείς εταιρείες), ωστόσο η λύση δεν βρίσκεται στη θέσπιση αλληλέγγυας ευθύνης, σε αντίθεση με τις διεθνείς τάσεις του δικαίου των εταιρειών. Αλλοι θεσμοί, όπως αυτός της καταδολίευσης δανειστών, με τη δέουσα ενίσχυσή τους, εφόσον απαιτείται, είναι πιο κατάλληλοι για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων.
Υστερα από χρόνια απραξίας, έχουμε ένα πρώτο βήμα εξορθολογισμού του τοπίου της ευθύνης. Κατά το άρθρο 34 του νέου φορολογικού νόμου (Ν. 4646/2019), που πρόσφατα ψηφίστηκε από τη Βουλή, η ευθύνη των διοικητών εταιρειών περιορίζεται στις οφειλές φορολογικής φύσεως που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της θητείας των διοικητών. Με αυτόν τον τρόπο, για παράδειγμα, μία εταιρεία που ψάχνει για νέους managers, με σκοπό να τη βοηθήσουν να ορθοποδήσει, δεν θα αντιμετωπίζει το πρόβλημα της απροθυμίας τους, λόγω της αναλαμβανόμενης από αυτούς ευθύνης για προϋφιστάμενα χρέη προς το Δημόσιο. Το ίδιο ισχύει για όσους αναλαμβάνουν καθήκοντα εκκαθαριστών εταιρειών, ενώ καταργείται τελείως η (έστω περιορισμένη) ευθύνη των μετόχων των εταιρειών, η οποία προσέβαλε βάναυσα τον θεσμό της νομικής προσωπικότητας των εταιρειών.
Ταυτόχρονα, τα ευθυνόμενα πρόσωπα έχουν τη δυνατότητα να αποδείξουν ότι δεν έχουν υπαιτιότητα για τα εν λόγω χρέη, ακόμη και αν αυτά γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της θητείας τους. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς το όλο θεσμικό πλαίσιο εφαρμόζεται σήμερα ως καθεστώς αντικειμενικής ευθύνης. Ελπίζουμε η διάταξη αυτή να επηρεάσει και την ερμηνεία των αντίστοιχων ποινικών διατάξεων, όπου δυστυχώς συχνά επικρατούσε η τάση της αντικειμενικής ευθύνης των διοικητών εταιρειών, παρόλο που κεντρική προϋπόθεση της ποινής είναι η υπαιτιότητα. Αλλωστε, ποινική ευθύνη είναι εύλογο να μην υπάρχει, εφόσον αποκλείεται, με παράλληλους κανόνες, η αστική ευθύνη.
Προβληματισμό, πάντως, προκαλεί η προσθήκη ευθύνης προσώπων «που ασκούν εν τοις πράγμασι τη διαχείριση ή διοίκηση νομικού προσώπου». Ως έχει η διατύπωση της διάταξης, θα μπορούσε να εκληφθεί ότι επεκτείνει την ευθύνη στους κύριους μετόχους μιας εταιρείας, οι οποίοι συχνά, ιδίως επί οικογενειακών εταιρειών ή εταιρειών με μικρή διασπορά, ασκούν καθοριστική επίδραση στην καθημερινή διοίκηση της εταιρείας (ως «shadow directors»). Οπότε, επέρχεται πάλι κλονισμός βασικών παραδοχών του εταιρικού δικαίου. Τέτοια πρόβλεψη, σημειωτέον, δεν ανευρίσκουμε στην παράλληλη διάταξη του νέου νόμου περί ευθύνης για ασφαλιστικές εισφορές (άρθρο 64). Εν πάση περιπτώσει, εφόσον γίνει και σε αυτό το θέμα η δέουσα βελτίωση, θα μιλούμε ασφαλώς για διάταξη με θετικό πρόσημο.
* Ο κ. Αλέξανδρος Ν. Ρόκας είναι δικηγόρος, δρ Νομικής Παν/μίου Humboldt Βερολίνου, καθώς και μέλος Δ.Σ. του Συνδέσμου Ελλήνων Εμπορικολόγων.